N muhitning xususiyatlariga bog’liq emas

13.2 – расм.


Ersted elektr toki yordamida magnit maydon olinishini tajribada ko’rsatdi. Ersted tajribalari haqida habar topgan ingliz fizigi M.Faradey aytilgan bog’lanishining ikkinchi tomonini - magnit hodisalari bilan elektr hodisalari orasida bog’lanishni axtarishga kirishdi. Faradey izlanishlari 10 yil davom etdi. U sabot-matonat va tirishqoqlik bilan juda ko’p mehnat qildi, tinmay izlandi va nihoyat, magnit maydon yordamida elektr toki olishga muyassar bo’ldi. Faradey bu tokni indukcion tok deb atadi. Faradey tajribalari bilan tanishaylik.
1. Agar doimiy magnit berk o’ramli g’altak ichiga kiritilsa yoki undan chiqarilsa (13.1-rasm), konturda indukcion tok hosil bo’ladi; doimiy magnitning N qutbi g’altakka yaqinlashda galvanometrning strelkasi bir tomonga, magnit g’altakdan uzoqlashtirilganda esa qarama-qarshi tomonga og’adi, bu indukcion tokning yo’nalishi o’zgarganidan dalolat beradi. Magnit qancha kuchli, uning harakati qancha tez va g’altak o’ramlari qancha ko’p bo’lsa, indukcion tokning qiymati shuncha katta bo’ladi. Magnitning ikkinchi S qutbi bilan ham yuqoridagi tajribani qaytarish mumkin.
2. Bitta g’altakka bir-biridan izolyaciyalangan ikki sim o’ralgan bo’lsin. Birinchi o’ram kalit (K) orqali tok manbai (B) ga ulangan. Ikkinchi g’altakning uchlari esa galvanometr (G) ga ulangan. Birinchi o’ramni tok manbaiga ulash va uzish vaqtida ikkinchi o’ramda qisqa muddatli indukcion tok qayd qilingan.
Magnit maydoni – elektromagnit maydon namoyon bo‘lishining bir ko‘rinishi bo‘lib, shu bilan farq qiladiki, u harakatdagi elektr bilan zaryadlangan zarra va jismlarga, tokli o‘tkazgichlarga hamda magnit momen-tiga ega bo‘lgan zarra va jismlargina kuch bilan ta’sir qiladi.
1819 yilda Ersted tokning magnit sterlkasiga ta’sir etish hodisasini, 1820 yilda Amper toklarning o‘zaro ta’sir etish hodisasini topdilar. 1831 yilda Faradey elektromagnit induksiya hodisasini kashf etdi. 1834 yilda Lens induktivlangan magnit oqimining teskari ta’sir etish qonunini ifodalab berdi. Fanning shu sohalaridagi taraqqiyoti elektr va magnit hodisalari bir-biridan ajralmas ekanligini isbot etdi. Elektr tokisiz magnit hodisasi va aksincha, magnit hodisasiz elektr toki bo‘lmaydi. Elektr toki tarzida sodir bo‘lgani uchun, albatta, magnit hodisalari ham elektr hodisalari bilan birgalikda sodir bo‘ladi.
Shunday qilib, tokli o‘tkazgich va uni qurshab olgan magnit maydoni bir butun elektromagnit hodisaning bir-biridan ajratib bo‘lmaydigan tomonlaridir. Elektromagnit hodisalari asosida yaratilgan elektr dviga-tellari, generatorlar, transformatorlar va shu kabilardan keng foyda-laniladi.
M agnit maydonni rasmda magnit kuch chiziqlari tufayli tasvirlash mumkin (3 a, b - rasm). Doimiy magnitning N va S qutblari bo‘ylab yo‘nalgan berk uzluksiz chiziqlarni magnit kuch chiziqlari deb ataladi (3a - rasm). To‘g‘ri o‘tkazgich-dagi tok atrofida hosil bo‘lgan aylanalardan iborat (3b - rasm). Magnit kuch chiziqlarining boshi va oxiri bo‘lmaydi. Elektr maydon kuch chiziqlari ochiq, uzlukli bo‘lib, musbat zaryadda boshlanadi va manfiy zaryadda tugaydi. Magnit kuch chiziqlarining uzluksizligi tabiatda magnit zaryadlari yo‘qligi va binobarin, magnit tokining sodir bo‘laolmasligidan dalolat beradi.
I

a) b)
3 – rasm.

Magnit maydonning asosiy harakteristikalari deb ikkita kattaliklar qabul qilingan: 1) Magnit maydon induksiyasi V
2) Magnit maydon kuchlanganligi N
Magnit maydon induksiyasi vektor kattalik bo‘lib, u esa tokli konturga ta’sir qiluvchi maksimal momentning konturning magnit momentiga nisbatiga teng, ya’ni: (7)
bu yerda - tokli konturga ta’sir etuvchi maksimal kuch momenti;
- konturning magnit momenti.
Magnit induksiyasi vektor kattalik. Uning yo‘nalishi magnit chiziqlarining har bir nuqtasida unga urinma qilib o‘tkaziladi va magnit chizig‘i bilan bir xil bo‘ladi. Magnit maydon induksiyasining SIdagi o‘lchov birligi

Tesla nomli birlik katta bo‘lgani sababli ko‘pincha Gauss birlikdan foydalaniladi: