Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

САБАБ ЭРГАШ ГАПЛИК ҚЎШМА ГАПЛАР 
 
Таъкидланганидай, бундай кўшма гапларнинг мазмуни сабаб муносабатидан 
иборат. Эргаш гапда сабаб воқеа бош гапда эса ана шу сабабш кўра юзага келадиган 
воқеа ифодаланади. Бошқача қилиб айтганда, эргаш гапдаги воқеа мазмунан бош гапдаги 
воқеа ичига сабаб узви сифатида киради, чунки бош гапдаги воқеа асосий воқеа 
ҳисобланади. Масалан, бпр воқеа асосий хабар сифатида айтилганда, агар уни келтириб 
чиқарган сабабга зрурат бўлса, албатта нега? деган савол тугилади, бу саволнинг жавоби, 
тайинки, сабаб воқеадан иборат бўлади: — Шеърларингиз босилмайди. — Нега? — 
Чунки ўзимиз шеърга кўмилиб ѐтибмиз (В. Катаев). Бу парчада сабаб муносабати бўлиб-
бўлиб ифодаланган. Уни бир гап сифатида ифодалаганда, сабаб муносабати айни 
гапнинг мазмунини ташкил этади: Шеърларингиз босилмайди, чунки ўзимиз шеърга 
кўмилнб ѐтибмиз. Бунда олдин асосий воқеа, ундан кейин сабаб ифодаланган. 
Яна қуйидаги мисолларни қиѐсланг: Бир-бирларингизга эҳсон қилинглар, чунки 
эҳсон муҳаббатни оширади ва дилдаги ғашликларни йўқотади («Ҳадис»лардан). Аммо 
оқибат-натижадан мамнунмиз, чунки ҳозир лойиҳа, ҳар қалай, мавжуд (А. Мухтор). 
Ойна опа хатни охиригача ўқий олмади, чунки ҳовлининг эншгини кимдир тақиллата 
бошлади (Ш. Холмирзаев). Биринчи навбатда шу одамни айтиш керак, чунки у Асаднинг 
марҳум отасига қадрдон киши эди (Ф. Мусажонов). 
Баъзан сабаб воқеани биринчи ўринга чиқариш, унга урғу бериш мақсади билан 
ҳам олдин эргаш гап, кейин бош гап келтирилади. Қуйидаги мисолларда буни кўриш 
мумкин: Унинг бундай одати йўқ эди, шунинг учун йигит ҳайрон бўлиб, бироз қараб 
турибди (А.Қаҳҳор). Ўша пари қизларнинг руҳлари ҳамон сув тагида яшармиш, шунинг 
учун сирли дарѐ деб аталган (Ў. Ҳакимали). Аммо шу тобда ҳордиқ чиқаришга фурсат 
йўқ эди, шу боис... тағин жиддий ишга киришиб кетдилар (Ў. Юсупов). Саодат кўпдан 
бери ашула айтмаган эди, шунинг учун ҳам у жаранглаган овозларга қўшилиб ашула 
айтгиси келди (И. Рахим). 
Бу ўринда бир нарсани айтиб ўтиш мацсадга мувофиқ. Лисоний адабиѐтларда 
шунинг учун эргаштирувчи боғловчи сифатида талқин этилади. Лекин аслида ундай 
эмас. Бундай талқин рус тилидан нусха олишнинг оқибатидир. Айни шунинг учун 
одатдаги сўз шаклидир, яъни олмош + учун. Бу сўз шакли «қотиб» қолган эмас, Шу 
учун, шу боис, шу сабабли, шу туфайли кабилар ҳам мазмунан шунинг учун билан бир. 
Келтирилган гапларда бу сўз шаклларини бемалол алмаштириб қўллайвериш мумкин. 
Шундан келиб чиқиб, шунинг Учун кабиларни сабаб ҳоли (бош гапда) синтактик 
ўрнидаги ҳавола бўлак сифатида талқин этиш мақсадга мувофиқ. Бу, айниқса, айни 
ҳавола бўлакли бош гап эргаш гапдан олдин келган, қуйидаги гапларда яна ҳам аниқ 
билинади: Мен шунинг учун ҳам буни қиламанки, Ҳаѐтхон кейинчалик Ғуломжондан
1 Қар.: Ғуломо в Л., Асқарова М. Ҳозирпг ўзбек адабий тили, Синтаксис. 3-нашри. 
Тошкент: Ўқитувчи, 1987, 203—207-6.; А с қ а р о в а М. А. Способм подчинения и 
тттпьт придаточньтх предложений в современном узбекском язмке. АДД. Ташкент, 1963, 
с.90—100; Абдураҳмонов Ғ., Суяаймонов А.. Холиѐров X., Омонтурдисв Ж. Ҳозирги 
ўзбек адабнй тили. Синтаксис. Тошкент: Ўқитувчи, 1979, 146—163-5. 
умрбод рози бўлсин (М. Исмоилий). Очерк менга шунинг учун ѐқмадики, унда тирик, 
жонли одам йўқ (Ф. Мусажонов). Таркибида мазкур сўз шакллари бўлган бош гаплар 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

130 
иштирок этган гапларни бир ҳавола бўлакли сабаб эргаш гапли қушма гаплар дейиш 
тўғри бўлади. Бундай ҳолатларда бош гап мазмунаи боғли, эргаш гап эса эркин бўлади. 
Ҳавола бўлаксиз бўлганда эса хилма-хил ифода воситаларига кўра қўшмш гап қисмлари 
нисбий мустақиллик жиҳатидан турли мақомга (эркин, боғли) эга бўлиши мумкин. 
Сабаб эргаш гапли қўшма гаплардаги сабаб муносабати субъектив 
мураккаблашуви ҳам мумкин. Ўзбек тилида бундай мураккаблашув кўпроқ нутқ эгаси 
наздида келтирилаѐтган сабабнинг аниқ ѐки ноаниқлиги, умумга маълум ѐки 
номаълумлиги, тахминийлиги каби субъектив маъоно нозикликларини гап мазмунига 
киритига ҳисобига юз беради. Масалан, Мажлис эрта бошланди, фақат шунинг учун у 
кеч қолди гапида бош гапдаги воқеанинг юз беришига олиб келган сабаб айни эргаш 
гаидаги воқеанинг бир ўзи эканлиги, бунинг аниқ эканлиги таъкидланган, бу билан сабаб 
муносабати субъектив мураккаблашган. Бу мураккаблашув фақат юкламаси орқали 
шаклан ифодаланган. 
Сабабнинг аниқ эмаслиги, сўзловчи муайян воқеани сабаб деб тахмин 
қилаѐтганлиги маъноси билан сабаб муносабатининг субъектив мураккаблашуви 
нисбатан кўпроқ учрайди. Бу кўпинча -ми юкламаси орқали таъкид-ланади. Масалан: 
Кетмон эзворгани учунми, елкаси хўккайиб чиққан (Н. Қиличев). Юраги бир нимани 
сездими, овозининг борича бақирди (С. Барноев), Унинг эти уюшдими, ижирғаниб 
ўрнидан турди (Е. Яквалхўжаев). Баъзан тахминийликни яна ҳам таъкидлаш учун -ми 
дан ташқари бошқа лексик восита, масалан, негадир сўзи ҳам келтирилади: Ҳамон 
хотини тикилиб тургани боисми негадир дудуқланиб изоҳ берди (Н. Қиличев). 
Тахминийлик жуда кучли бўлганда, баъзан айни ҳолатдаги бирдан ортиқ сабаб эргаш гап 
тарзида келтирилиши ҳам мумкин: Билими саѐзлик қилдими ѐ омади чопмадимиу 
ишқилиб, қора чамадонни даранглатиб яна Қорасувга Қайтди (С. Сиѐев). Сабабнинг 
тахминийлиги яна бошқа воситалар орқали ҳам ифодаланади: Аммо ортиқча 
хурсандчилик кўнгилларига сиғмади, чамамда, яна жимиб қолишди (Ч. Амирэжиби). 
Олчинбек... аллақандай нохуш хабарни эшитди, шекилли, ... ранги ўзгарди (К. Яшин). 
Рус тили унга ғалати эшитилса керак, ... астойдил қулоқ соларди (А. Мухтор). 
Ҳукуматнинг бир далзарб иши бордирки, зудлик билан олиб кетган (А. Мухтор). 
Айрим ҳолларда сабабнинг умумга маълумлиги таъкидланади, бунда сабаб билан 
натижанинг узвий боғлиқлиги ҳам умумга маълум тагбилим сифатида англашилиб 
туради. Шунинг учун ҳам сабаб воқеа ифодаланган эргаш гапнинг иредикати
бўлишсиз шаклда бўлиб, -ми юкламасини олган бўлади: Саратон қуѐши еру кўкни 
ѐндириб, атрофга олов пуркаѐтган бир палла эмасми, катта-кичик ўзмни чойга уради (X. 
Тўхтабоев). 
Сабаб эргаш гапли ҳўшма гаплардаги сабаб мазмунининг субъектив 
мураккаблашуви яна бошқа кўринишларда ҳам бўлиши мумкин. Шуниси муҳимки, 
бундай гап-ларда, асосан, икки (ѐки ундан ортиқ) денотатив воқеа ифодаланади. Шунинг 
учун ҳам асосий ҳолларда уларда мазмуний-синтактик номувофиқлик юзага келмайди.