Н. Маҳмудов, А. Нурмонов Ўзбек тилининг

БУЙРУҚ ГАПЛАР 
Кесими буйруқ майлидаги феъллардан ифодаланган гаплар буйруқ гап ҳиообланади. 
Суҳбат айлайлик, келннглар, жўралар, ўртоқлар. (Мукумий) 
Демак, буйруқ гапларнинг тил сатҳида дарак, сўрок гаплардан фарқ қиладиган ўзига 
хос модели бор. Буйруқ гапнинг модели К /б.м.ф./дир
1
. Бу модел нутқда турли 
вариантларда намоѐн бўлади: шахс-сон бўйича вариантлари, тузилишига кўра 
вариантлари (йиғиқ, ѐйиқ) ва бошқалар. 
Баъзан буйруқ гапнинг марказий қисми — кесим бевоспта ифодаланмаслпги мумкин. У 
вақтда бевосита ифодаланмаган буйруқ майлидаги феълдан ифодаланиши лозим бўлган 
кесим нутқ вазиятидан англашилиб туради. Масалан: Ҳамма далага! 
Буйруқ гаплар ҳам шакл ва мазмун қарама-қарши-лиги ва бирлигидан иборат 
бутунликдир. 
Буйруц гапларнинг шаклий парадигмаси 
Буйруқ гаплар) кесимининг буйруқ майлидаги феълдан ифодаланпшига кўра 
умумииликни ҳосил қилса ҳам, лекин бундай гаплар шахс ва сон белгисига кўра 
турли вариантларда намоѐн бўлади. 
Шахс парадигмаси бирликда: 
I шахс. Арз этайип эпди ѐзиб номалар. (Муцимий) 
II шахс Келинг, чақчақлашайдик. 
III шахс. Омон бўлсин дўстларнпнг бари. (Ҳ.О.) Шунингдек, керак, лозим, даркор 
сўзларининг ҳаракат номи билан биргаликда қўлланилишидан иборат бўлган 
гаплар ҳам буцруқ гап парадигмасига киради. 
Буйруц гапларнинг мазмуний парадигмаси 
Буйруқ гаплар умумнй буйруқ архисемаси билан бир бутунликни ҳосил қилса 
ҳам, лекин буйруқ архисѐмаси бир қатор семалар орқали намоѐн бўлади: 
1
 К (б.м.ф.)—кесим буйруқ майлидаги феълдан ифодалангай гап. 
Маслаҳат: Ортиқча гапирма. Билим чўққиларига эгаллаш керак. Ибрат олгил ѐн 
қўшшшиз Шариф бойдан. (Ғ.Ғ.) 
Илтимос: Алишер, эски гиналарни унутинг, яна ўз жойингизни эгалланг. (Уйғун) 
Ташвиқ: Болангни ўлдирган, хотинингни хазон қилган бойнинг бойларнинг 
жазосини бер. (Ҳ.Ҳ.) 
Ҳар уч семада такрорланаѐттан ва уларнинг ҳаммасини бирлаштирувчи сема буйруқ 
семасидир. Шунинг учун ҳам бу сема архисема ҳисобланади. 
Буйруқ гапларда шакл ва мазмун муносабати 
Буйруқ гаплар шакл ва мазмун қарама-қаршилиги ва бирлигидан ташкил топган 
бутунликдир. Буйруқ гапларда буйруқ архисемаси таркибида бирлашган бир неча семалар 
шаклий жиҳатдан бирлаштирувчи буйрук шаклининг турли вариантлари оркали намоѐн 
бўладм.