N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

Sezgilarning turlari
Sezgilar qaysi a ’zolar yordam ida hosil qilinishiga qarab, quyidagi turlarga, 
y a'n i ko'rish, eshitish, hid bihsh, ta ’m bihsh, teri, m uskul-harakat, organik 
sezgilarga ajratiladi. Ular sezgi a'zolari qaerda joylashganligiga qarab tavsiflanadi. 
Jahon psixologiyasi fanim ng so'nggi yutuqlari ham da atam alanga binoan sezgilar 
quyidagicha klassifikatsiya qilinadi. Ushbu tasniflanishning dastlabki ko'rinishi 
ingliz olimi Ch.Sherringtonga taalluqlidir. U retseptom ing qaerda joylashganligiga 
qarab, sezgilami uch turga bo'ladi. Tashqi muhitdagi narsa va hodisalam ing 
xususiyatlarini aks ettirishgamoslashgan hamda retseptorlan tananing sirtqi qismida 
joylashgan sezgilar, y a ’ni 
ekstroretseptiv 
sezgilar; Ichki tana a'zo lan holatlarini 
aks ettiruvchi ham da retseptorlan ichki tana a ’zolarida, to'qim alarda joylashgan 
sezgilar, y a ’ni 
interoretseptiv 
sezgilar. Tanam iz va gavdam izning holati ham da 
harakatlari haqida m a'lum ot (axborot, xabar) beruvchi muskullarda, bog'lovchi 
paylarda, mushaklarda joylashgan sezgilar, ya'ni 
proprioretseptiv 
sezgilar
37

---

Ko‘rish sezgilari
Insonlar tomonidan rang va yorug'likni sezish ko'rish sezgilari orqali am alga 
oshadi 
va seziladigan 
ranglar 
xrom atik 
va 
axrom atik 
turlarga b o iin a d i. 
Psixofiziologik qonunga k o 'ra yorug'lik nurlari uchburchak shisha prizm a orqali o'tib 
singanda hosil bo'ladigan rang 
xrom atik ranglar 
deb atalib, ularga kamalak ranglar, 
y a'n i qizil, zarg'aldoq, sariq, yashil, havo rang, ko'k, binafsha tuslarini qamrab oladi. 
Odatda oq rang, qora rang, kulrang va ulam ing turhcha ko'rim shlari 
axrom atik
ranglar 
deb nomlanadi.
K o'rish sezgilarim ng organi ko 'z hisoblanib, u k o 'z soqqasi undan chiqib 
keladigan ko'ruv nervlandan tashkil topgan b o iib , k o 'z soqqasini tashqi tom irlan va 
to 'r pardalan o 'rab turadi. Tashqi pardam ng tiniq bo'lm agan oq qismi sklera yoki 
qotgan qattiq parda deb nomlanadi. lining old tom oniga joylashgan bir muncha 
qavariq qismi tiniq mugus parda b o 'h b , iming oldingi qismi rangdor parda deb ataladi. 
M azkur pardaning rangiga binoan uning tovlanishiga qarab, odam larda k o 'z ko'k, 
qora kabi jilv a beradi. Rangdor pardaning o 'rta qism ida yumaloq tiniq modda bo'hb, 
uni qorachig' deb ataynnz va u orqali k o 'z ichiga yorug'lik nurlari kiradi
K o'zlam ing uchinchi pardasi to 'r parda deb nom lanib, u k o ‘z soqqasining deyarli 
butun ichki yuzasini qoplaydi. Q orachig' bilan rangdor pardaning orqasida ikki 
tomoni qavariq, tiniq jism k o 'z gavhari joylashgan bo'ladi. Y orug'lik nurlari unda 
to'planib, so 'n g sinadi va to 'r pardaga narsa yokt jism ning aksi, surati tushadi.
K o 'z soqqasining gavhari bilan to 'r parda o'rtasidagi butun ichki yuzasi 
shishasimon jism deb nomlanuvchi maxsus tiniq suyuqlik bilan qoplangan bo'ladi. 
T o 'r parda rang va yorug'likni sezish uchun muhim aham iyatga ega bo'lib, unda 
k o'ruv nervining tarmoqlari joylashgandir. Ushbu tarm oqlam ing chekkadagi uchlarida 
tayoqcha va kolbachalar deb ataladigan maxsus nerv xujavralari mayjuddir. Inson 
ko'zini to 'r pardasida 130 m iilionga yaqin tayoqchalar va kolbachalar deb ataladigan 
maxsus nerv hujayralari m ayjuddir Inson ko'zining to 'r pardasida 130 miilionga 
yaqin tayoqcha va 7 m iilionga yaqin kolbacha bor deb taxmin qilinadi. K olbachalar 
yordami bilan xromatik, ya'n i kunduzgi ranglar ko'riladi.
Tayoqchalar yorug'likni yaxshi sezuvchan bo'lib, xira va qorong'u paytlarda o 'z
funksiyasini bajaradi, axromatik ranglarm aks ettiradi.
T o 'r pardaning eng sezgir joyi - sariq dog'ning asosan, kolbachalar bilan 
markaziy chuqurchasi hisoblanib, unga qaysi narsaning aksi tushsa, xuddi shuni 
ham madan ravshanroq ko'ram iz. Obektga tik qarash natijasida k o 'z muskullan unga 
qaratiladi va aks ettiruvchining sur’ati sanq d og'ga tushadi Bunday tarzdagi ko'rish 
to 'g 'n ko'rish deyiladi.