N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

diqqatning boMinishi 
deganda biz aym bir vaqtda 
diqqati mizni 
ikki 
yoki 
uch 
narsaga 
qaratishim izga 
aytamiz. 
Diqqatning
ko'chuvchanligi 
odam ning diqqati har doim bir narsadan ikkinchi bir narsaga, bir 
faoliyatdan ikkinchi faoliyatga ko'chib turadi. Diqqatning ana shunday xususiyatini 
diqqatning ko‘chuvchanligi deb yuritiladi. Diqqatning ko'chuvchanligi diqqatning 
bo ‘lunuvchanligi bilan b og'liq xususiyatdir.
Shunday qilib, diqqatning ana shu yuqorida ко"rib o'tgan asosiy xususiyatlari 
odam ning barcha turdagi faoliyatlan uchun ju d a kerakli xususiyatlardir. Diqqatning 
ana shu xususiyatlari tufayli odam atrofidagi muhitga, undagi turli tuman 
o'zgarishlarga tez m oslasha oladi. Diqqatning bu asosiy xususiyatlari odam ga tug'm a 
ravishda, y a ’ni irsiy y o 'l bilan berilmaydi. Bu xususiyatlar odam ning yoshlik 
chog'idan boshlab turli faoliyatlar o'yin, o'qish va mehnat faoliyatlari jarayonida 
tarkib top lb boradi.
Diqqatning buzilishi
Diqqatning salbiy jihatlaridan biri parishonxotirlikdir. 
Parishonxotirlik 
diqqatni 
uzoq vaqt davom ida biron ishga layoqatsizlikda diqqatning osongina va tez- tez 
bo'linib turishida namoyon bo'lishi mumkin. Parishonxotirlikning bu ko'rinishi 
ko'pincha ish qobiliyati susayib ketishining va xulq-atvordagi uyushmaganlikning 
sabablandan biri hisoblanadi.
Parishonxotirlikning sabablari har xildir. Parishonxotirlik shaxsning barqaror 
xislati sifatida ixtiyoriy diqqatning sustligi ko'rsatkichi hisoblanadi va n o to 'g 'ri 
tarbiya natijasi(bolaning erkalatib yuborilishi, jazolanm asdan qolishi, taassurotlam ing 
har xilligiga odatlanish va boshqalar) bo'lishi mumkin. Bu xildagi parishonxotirlikka 
qarshi avvalo shaxsda irodaviy sifatlam i shakllantirish yo'li bilan kurash olib bonsh 
kerak. Panshonxotirlikni bola salom atligining yaxshi emasligi, nerv tizimining 
umuman buzilganligi bilan izohlash mumkin. Parishonxotirlik haddan tashqari hissiy 
hayajonlanish, yoxud charchash oqibati sifatida qisqa muddatli bo'lishi ham mumkin. 
So'nggi holatda u ko'pincha o'qish kuni va haftasim ng oxirida namoyon bo'ladi. 
Pedagogik ish tajribasida diqqami tarbiyalash m aqsadida parishonxotirlikning barcha 
sabablari va xususiyatlari inobatga olinishi shart.
Maktab hayotidagi parishonxotirlik «qoidaga sig'm aydigan» deb atalmish 
xatolarda dars paytida o'quvchida tegishli maktab anjomlari yo'qligining m a’lum 
bo'lishida, o'quvchining dars jarayoniga yetarlicha jalb etilm aganligida va shu kabi 
boshqa hollarda namoyon bo'ladi. Bolalarda, ayniqsa, kichik yoshdagi bolalarda 
parishonxotirlik ju d a ko'p uchraydi.
O 'quv jarayonida ixtiyoriy diqqatni tarbiyalash alohida aham iyatga egadir. 
Maktab m ashg'ulotlarini mtizomlashtiruvchi ta ’siri, dars davom ida sinfda o'tirish, 
o'quvchilam ing so'zlarini eshitish zaruriyati, chalg'im aslik bulam ing hammasi 
ixtiyoriy diqqami tarbiyalashda katta rol o'ynaydi. Har turli ta’lim ishlan maktabdagi 
o 'q u v m ashg'uloti ustida ongning yo'nalganligi va to'planganligini saqlab turishni
34

---

talab qiladi. Bolalam m g hissiyotlari ko'pincha kuchli bo'ladi. Shuning uchun ulam ing 
diqqatlari qisqa vaqt ichida davom etsa ham kuchli bo'ladi
Maktab yoshidagi bolalam ing hissiyotlari ancha barqaror b o 'la boshlaydi. 
Shuning uchun pedagog o 'qish materialim hissiy m om entlar bilan boyitar ekan, 
buning bilan diqqatning barqarorligi va kuchini saqlab turi 1 ishiga yordam beradi. 
Biror narsaga qiziqib kelgan maktab yoshidagi o'quvchi uzoq vaqt diqqatli bo'lishi 
mumkin. Ammo kattalarning nazorati pasayib qolsa, u zarur vazifani bajanshdan 
chalg'ib boshqa narsaga kirishib ketishi mumkin. Masalan: adabiyotni o'rganayotgan 
o'quvchi kino yoki biror o'qigan asari haqida xayol surib ketishi mumkin. Avrim 
bolalar jism oniy mehnat darslarida diqqat bilan o 'tirsalar boshqalari aqliy mehnatda 
kuchli diqqat bilan o'tiradilar. O 'zi yoqtirgan darslarda kuchli diqqat bilan o'tirgan 
o'quvchilar boshqa darslarda o'qituvchilarni ancha tashvishga solib qo'yishlan 
mumkin.
O 'quvchilam ing o 'q u v predm etiga munosabati, unga diqqat bilan qarash ko'p 
jihatdan darsda o'quvchining o 'q u v materialim jonli, emotsional, qiziqarli, tushunarli, 
shu bilan birga to'liq va chuqur o 'q ita bilishga bog'liq. Bu talablarga rioya qilmaslik 
darsda o'quvchilam ing parishonligiga yoki lkkinchi darajali qiziqishlarning paydo 
bo'lishiga olib 
keladi. 
O 'sm irlarda chuqur, 
barqaror qiziqishni 
tarbiyalash, 
o'qitishning mazmunini jiddiy o'ylab ko'rilganligi ularda diqqatm tarbiyalashning 
zaruriy sharti hisoblanadi.
Bu shart-sharoitlarga rioya qilinsa, o 'sn u r diqqatim boshqanshga halal beradigan 
b a’zi impulsiv (lxtiyorsiz) harakatlarga qaramay, o 'z diqqatini ixtiyoriy ravishda 
boshqansh va to'xtab turish mumkinligmi tezda egallab oladi. U o 'zi uchun qiziqarsiz 
va qiyin ishm diqqat bilan bajarish zarur bo'lsa, o'zini bu ishga majbur eta oladi 
M asalan, ham m a predmetlardan beriladigan vazifalarga nisbatan o'sm irlarda kichik 
maktab yoshidagi bolaga qaraganda diqqatning tashqi ifodasi ham o'zgaradi. Agar 
kichik yoshdagi maktab o'quvchining yuz ifodasi va gavda holati uning qanchalik 
diqqatliligim aniq belgilab bersa, o 'sm ir esa o 'zining diqqatsizligim yashira oladi. 
Faqat o'qituvchining kuzatuvchanligi orqali buni aniqlashi mumkin.