N I z o m I y n o m I d a g I t o s h k e n t d a V l a t p e d a g o g I k a u n I v e r s I t e t I h a y d a r o V f. I

Rudakiy  ruh  bilan  materiyaning  munosabati  masalalarida  idealistik  mavqeda 
turadi.  Ruhni  “ota"ga  qiyos  qiladi,  moddiy  narsalarni  “ona”ga  o'xshatadi.  Uning 
fikricha,  barcha  narsalarni  yaratuvchi  birinchi  sabab  Xudodir.  Moddiy  narsalarni  ham 
inkor  etmaydi.  Moddiy  narsalar  asosida  tuproq,  olov,  suv  va  havo  votadi.  Rudakiy 
inson  aql  va idrokini  ulug'laydi.
G ‘iyosiddin  Abulfath  Umar  ibn  Xavyom  (1048  -  1131).  Nishopur  shahrida, 
badavlat  hunarmand  oilasida  tu g‘ilib,  voyaga  yetdi.  Uning  iaqabi  Umar  Xavyom 
bo'lib,  bu  so'z  "chodir  tikuvchi”  degan 
m a ’noni  anglatadi.  Umar  Xayyom  tili 
achchiq,  badjahl  odam  bo'lgan.  U  o 'z   she’rlarini  fors tilida,  nasriy  asarlarini  esa  arab 
tilida  bitgan.  Umar  Xayyom  o'zining 
ruboiylari  bilan  nom  qozongan.  Uning 
taxminan  400  ta  ruboiysi  mavjud  bo'lib,  shulardan  293  tasi  Kembrij  dorilfununining 
kutubxonasida saqlanadi.
Umar  Xayyom  shuningdek,  “Yevklid  kitoblariga  sharhlar",  “ Arifmetika 
muammolari”,  "Donishmandlik  tarozisi",  "Malikshohning  falakiyot  jadvali”  (Umar 
Xayyom  bu jadvalni  Isfaxondagi  rasadxonada  ishlagan  vaqtida  tuzib,  uni  Eron  shohi 
Malikni  nomi  bilan  atagan),  "Borliq  va  burch  haqida qaydlar” ,  kabi  ilmiy  asarlarning 
ham  muallifidir.
39

---

Umar  Xayyom  qomusiy  olim  edi.  Uning  600-yildan  s o 'n g   aniqlagan  matematik 
formulalari  mavjud.  Umar  Xayyom,  shuningdek,  11  yoshli  shahzodani  davolagan 
hakim,  Quyosh  va  Oy  tutilishini,  ob-havo  qanday  bo'lishini  avvaldan  aytib  beruvchi 
munajjim  ham  edi.  Buxoro  hukmdori  U m ar Xayyom  bilan  suhbat  c h o g ‘ida  yuksak 
hurm at-e’tiborining  belgisi  sifatida uni  doimo  o ‘z yoniga -  taxtga  o ‘tqazgan.
Umar  Xayyom  bilish  nazariyasi  uning  tabiiy  va  ilmiy  qarashlari  bilan  uzviy 
bog'langan.  M a ’lumki,  idealistlar  va  islom  dini  peshvolari,  shu  jum ladan,  G'azzoliy 
ham  z o 'r   berib  yerdagi  hayot  ahamiyatini  inkor  etishga,  u  dunyo,  ja n n a t  va  d o ‘zax 
to'g'risidagi  fikrlarni  o lg ‘a  surishga  intildilar.  Umar  Xayyom  esa  islom  dinining 
narigi  dunyo, jo nning  o'lmasligi, ja n n a t  va d o ‘zax  to'g'risidagi  ta’limotlarni  rad  etdi.
Alloh  barcha  narsalarni  bir  y o ‘la  emas,  balki  pasayib  boruvchi  zanjirsimon 
tartibda yaratgan,  -  deb yozadi  Umar  Xayyom.
Insonlar  va  mavjudotlar  dunyoga  keladilar-u,  s o 'n g   yana  qaytib  ketadilar. 
X o'sh,  ular  qaydan  keladilar  va  qayga  ketadilar?  Hokimi  mutlaq  tabiatni  yaratib, 
tartibga  soladi-vu,  so'ng  nega  unga  talofat  yetkazadi?  Agar  sabab  tabiatning 
varoqsizligida  bo'lsa,  buning  uchun  kim  aybdor?  Agar  tabiat  yaxshi  bo'lsa,  u  holda 
uni  vayron  qilishning sababi  nimada?.