N. Hakimov, E. Abdullayev, F. Halimov, A. Xamidova umurtqasizlar zoologiyasidan amaliy mashg’ulotlar

Umumiy tushunchalar

O’noyoqli qisqichbaqasimonlar ancha yirik va murakkab tuzilishga ega bo’lgan bo’g’imoyoqlilardir. Ularning bosh qismi protosefalonida ikki juft mo’ylovlari (antennula va antenna) va poyachali bir juft fasetkali ko’zlari joylashgan. Poyacha harakatchan bo’lib, ko’rish maydonini kengaytirish uchun xizmat qiladi. Poyachada joylashgan ichki sekresiya bezlarining gormonlari pigmentni hujayra ichida tarqalishi, moddalar almashinuvi va qon tarkibidagi shakar va kalsiy moddalarining miqdorini boshqarish jarayonlariga ta’sir ko’rsatadi.

Murakkab ko’zlar pigment hujayralar qavati bilan bir-biridan ajralib turadigan juda ko’p, ba’zan bir necha minglab mayda ommatidiy (ko’zcha)lardan tashkil topgan. Murakkab ko’zning bunday tuzilishi ma’lum buyumni mozaik ko’rish orqali butun tasvirini hosil qiladi. O’noyoqli qisqichbaqasimonlarning tanasi boshko’krak va qorin qismlaridan iborat. Boshko’krak umumiy qalin xitinli kutikula bilan qoplangan. Barcha ko’krak bo’g’imlari uch juft jag’ bo’g’imlari bilan qo’shilib, yaxlit jag’ ko’krakni hosil qiladi. Jag’ko’krakni orqa tomondan karapaks yopib turadi. O’noyoqlilarning ko’krak qismidagi 8 juft oyoqlarining uch jufti jag’oyoqlarga aylangan. Ular oziqni ushlash va og’iz teshigiga surish uchun xizmat qiladi. Ko’krakdagi qolgan 5 juft (10 ta) oyoqlar harakatlanishda ishtirok etadi. Shuning uchun ushbu qisqichbaqasimonlar o’noyoqlilar deb ataladi.

O’noyoqlilarning qorin bo’limi har xil tuzilgan. Masalan, suvda suzuvchi krevetkalarda qorin yaxshi rivojlangan va u ikki yondan siqilgan bo’lib, suzgich oyoqlar (pleopodlar) bilan ta’minlangan. Zohid qisqichbaqasida qorin qoplag’ichi juda yumshoq, krablarning qorin qismi juda ham kichraygan, bo’g’imlari soni qisqargan, qorin oyoqlari yaxshi rivojlanmagan, dum suzgichi reduksiyalangan.

O’noyoqlilar tanasining rangi xilma-xil bo’ladi. Suv tubida yashaydigan turlari kulrang yoki ko’kimtir, suv o’tlari orasida uchraydigan turlari esa himoya rangida-yashil bo’ladi. Ayrim o’noyoqlilar tana qoplag’ichining rangi tashqi muhit rangining o’zgarishi ta’sirida yoki bir sutka davomida o’zgarib turadi. Qisqichbaqalar tanasining rangi tana qoplag’ichidagi karotinoid pigmenti (aktoksantin)ga bog’liq. Toza holda bu pigment qizil rangda bo’ladi. Pigment organizmda oqsillar bilan birikib ko’kish yoki kulrang tusga kiradi. O’noyoqli qisqichbaqasimonlar bir necha yildan (krevetkalar) 20-25 yilgacha (daryo qisqichbqalari, krablar), ba’zi turlari (omarlar) 50 yilgacha yashaydi.