N. Hakimov, E. Abdullayev, F. Halimov, A. Xamidova umurtqasizlar zoologiyasidan amaliy mashg’ulotlar

A – qon tomirlarning joylashishi (yon tomondan); B – ko’ndalang kesimida qon tomirlar va qon aylanishining sxemasi (strelka bilan qon oqimini ko’rsatilgan)

1-3 – bo’ylama tomirlari (1 – orqa, 2 – qorin, 3 – subnevral), 4-5 – halqasimon tomirlari (4 – «yurak», 5 – orqa-nerv), 6 – orqa-ichak tomirlari, 7 – gavda devorining tomirlari, 8 – ayrish organlar tomirlari, 9 – tana devoridagi kapillyarlar, 10 – ichak devordagi kapillyarlari.
Yomg’ir chuvalchangining jinsiy organlari germafrodit. Erkaklik jinsiy organi ikki juft urug’dondan iborat bo’lib, gavdaning 10-11- segmentlarida joylashgan. Urug’dondan chiqqan urug’ suyuqligi uch juftdan iborat bo’lgan urug’ pufagiga to’planadi. Urug’ pufagidan chap va o’ng urug’ yo’llari chiqadi. Ular o’zaro qo’shilib 15-segmentda erkaklik jinsiy teshik bilan tashqariga ochiladi.

Urg’ochi jinsiy organi 13-segmentda joylashgan bir juft tuxumdonlardan, ulardan chiquvchi tuxum yo’llaridan iborat. Tuxum yo’llari qo’shilib, 14-segmentda qorin tomonda urg’ochilik jinsiy teshik bilan tashqariga ochiladi. Bundan tashqari urg’ochi jinsiy organlari tarkibiga 9- va 10-segmentlarda joylashgan ikki juft urug’ qabul qilgichlar ham kiradi. Yomg’ir chuvalchanglari jinsiy qo’shilganda urug’ suyuqliklari bilan almashinadi.

Rasm 58. Yomg’ir chuvalchangning jinsiy sistemasi

1- qorin nerv zanjiri, 2 – urug’ yig’uvchilari, 3,5,7 – urug’ pufaklari, 4,6 – urug’ pufaklari asosi, 8,14 – urug’donlar, 9,10 – urug’ yo’llarining voronkasi, 11 – erkaklik jinsiy teshigi, 12 – tuxumdonlar, 13 – tuxum yo’llari.

Ishni bajarish

1-ish. Tirik yomg’ir chuvalchanglarini loydan tozalab, bir varaq oq qog’oz ustiga qo’yib, uning bosh, qorin, yelka va dum tomonlarini ko’zdan kechiring va ularni bir-biridan farqlarini aniqlang. Tanasini qisqarib harakatlanishiga e’tibor bering. Chuvalchang harakatlanayotganda segmentlardagi qillar qog’ozga ishqalanib chiqargan tovushni tinglang.

2-ish. Qo’l lupasi yordamida chuvalchang tanasidagi bir xil segmenlarga e’tibor bering hamda uning oldingi uchidan boshlab 32-37-segmentlarni o’z ichiga olgan belbog’chaga e’tibor bering. Chuvalchang tanasining oldingi yarmi rasmini chizing va ifodalab qo’ying.

3-ish. Mikroskopning kichik obyektivida yomg’ir chuvalchangi tanasining ko’ndalang kesimidan tayyorlangan mikropreparatlarni ko’ring. Unda teri-muskul xaltasi, ichak devorining tuzilishi, tiflozolni, metanefridiylarni, selomni, qon tomirlarini, qorin nerv zanjiri tomirini aniqlang.

Chuvalchang tanasi ko’ndalang kesimi rasmini chizing va ifodalab qo’ying.

4-ish. Yomg’ir chuvalchangining germafrodit jinsiy sistemasida erkaklik va urg’ochilik jinsiy organlarining tuzilishi, qismlari va joylashishini rasmlardan va ichki organlari ochilgan eksponatlardan foydalanib aniqlang.

Yomg’ir chuvalchangining jinsiy sistemasini rasmini chizing va ifodalab qo’ying.