V BO B.
XR O M A TO G R A FIK TA H LIL U SU L L A R I
5 .1 - § . Xrom atografik tahlil usulining nazariy asoslari
N eft va gaz m ahsulotlaridan olingan kimyoviy birikm alarni ajra-
tish, ularni tahlil qilish va xossalarini tekshirishning kimyoviy, fizik
va fizik-kimyoviy usullari orasida xrom atografik tahlil usuli m uh im
o 'rin n i egallaydi.
X rom atografik tahlil usuli soddaligi,
sam aradorligi, tanlovchanligi,
tezkorligi, shuningdek, u n i boshqa fizik-kim yoviy usullar bilan birga-
likda avtom atlashtirish m um kinligi tufayli keng tarqalgan.
X rom atografiya usullarining o ‘ziga xos xususiyati ularning un i-
versalligida b o ‘lib, turli k o nsentratsiyalarda olingan anorganik va
organik qattiq, suyuq h am d a gazsim on m oddalarni ajratish va aniq-
lashga im kon beradi. Bu usullarning yana bir m uhim
tom oni shundaki,
u lar yordam ida xossalari bir-biriga yaqin b o ‘lgan birikm alarni t o ‘la
va oson ajratish m um kin.
X rom atografiya tekshiriluvchi obyektlarni sifat va m iqdoriy tahlil
qilish g a, m o d d a la rn in g fiz ik -k im y o v iy x o ssalarin i o ‘rg an ish g a,
texnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtom atik boshqarishga im kon
beradi. H ozirda xromatografiya atrof-m uhitni nazorat qiiishning asosiy
usullaridan biri b o ‘lib qoldi.
Xrom atografiyaga rus olim i M .S. Svetning tadqiqotlari va uning
i9 0 3 -y ild a bosib c h iq a rilg a n «A dsorbsion h o d isa la rn in g yangi
kategoriyasi va ularning biokim yoviy tah lilda q o ‘llanilishi» nom li
m aqolasi asos soldi.
M oddalarni xrom atografik
ajratish usuliari
sorbsiya
jarayonlariga
asoslangan. Bu yerda sorbsiya deganda gaz, bug‘ yoki erigan m o d d a
larning qattiq yoki suyuq yutuvchilarga (sorbentlar) yutilishi tushu-
niladi. Teskari jarayon
desorbsiya
deyiladi. Sorbsiya tushunchasi u m u -
m iy b o ‘lib, u
adsorbsiya
(fazaning sirtiga yutilish) va
absorbsiya
(fazaning hajm iga y utilishjdan iborat.
Sorbsiyani statik va din am ik sharoitda am alga oshirish m um kin.
Statik sorbsiya ikkala fazaning nisbiy harakatsiz holatida ro ‘y beruvchi
BB
jarayon b o'lib . m o ddaning fazalar orasida taqsim lanish m uvozanati
qaror topishi bilan yakunlanadi. D in am ik
sorbsiya harakatchan faza
harakatsiz fazaga nisbatan bir yo‘nalishda siljiydigan sorbsion jarayon-
dir. M oddalar aralashm asini xrom atografik ajratish usuli dinam ik
sorbsiya jarayoniga asoslangan. B archa xrom atografik usullarning
m ohiyati shundaki, tarkibiy qism larga ajratiladigan m o dd a h arak at
chan faza (suyuq yoki gazsim on) bilan birgalikda harakatsiz sorbent
(harakatsiz faza) qatlam i orqali, ya’ni yutilishi turlicha boMgani uchun
sorbent orqali h a r xil tezlikda o ‘tadi. A ralashm alarni
ajratishning
b a’zi turlaridan farqli ravishda xrom atografik usulning o ‘ziga xos xu-
susiyati sorbsiya va desorbsiya jarayonlarning sorbentning yangi qat-
lam larida k o ‘p m arta takrorlanishidadir. Bu esa ajratishning sam arali
boMishini ta ’minlaydi. D em ak,
xromatografiya aralashmalarni ajratish
ning dinamik, sorbsion usuli bo4ib, и moddalarni ikki fa z a orasida
taqsim lanishiga asoslangan
(fa z a la rd a n biri h a ra k a tc h a n b o ‘lib,
ikkinchisi q o ‘zg‘alm as)
va sorbsiya ham da desorbsiya jarayonlarining
k o ‘p marta takrorlanishi bilan bog‘liq.
X rom atografik usullarni sinflarga b o ‘lishning turli y o ‘llari mavjud.
1. Q o ‘zg‘alm as va harakatchan fazalarning fizik tabiatiga qarab,
suyuqlik
(h arak atchan faza suyuq b o ‘lganida) va
gaz xromatografiyasi
(h a ra k a tc h a n faza gaz b o ‘lganida) b o ‘linadi. Suyuqlik x ro m a to -
grafiyasini, o ‘z navbatida, q o ‘zg‘almas fazaning agregat holatiga qarab
qattiq-suyuq fazali (QSX) (q o ‘zg‘alm as faza qattiq m odda) va suyuq-
suyuq fazali xrom atografiyaga (SSX) (q o ‘zg‘alm as fazasi suyuqlik)
ajratish m um kin. «Suyuq 1 ik-suyuq 1 iк» xrom atorgafiyasi (SSX) taqsim -
lovchi xrom atografiya deb h am yuritiladi.
G az xrom atografiyasi q o ‘zg‘alm as fazaning agregat holatiga qarab
gaz-adsorbsiyali (GAX ) va gaz-suyuqlik xrom atografiyasiga (G SX )
yoki gaz taqsim lovchi xrom atografiyaga b o ‘linadi.
2. Sorbsiya mexanizmiga qarab xromatografiya m olekular va xem o-
sorbsiyali xrom atografiyaga b o ‘linadi. M olekular xrom atografiyada
q o ‘zg‘alm as faza (sorbent) bilan ajratilayotgan aralashm aning tarkibiy
qismlari orasidagi o 'zaro ta ’sir kuchlari tabiati b o ‘yicha m olekulalararo
V an-d er-V aals kuchlaridir. X em osorbsiyali
xrom atografiyaga ion
alm ashish, c h o ‘ktirish, kom pleks hosil qilish (yoki ligand alm ashish),
oksidlanish-qaytarilish xrom atografiyasi kiradi. X em osorbsiyali xro
m atografiyada tegishli kim yoviy reaksiyalar sorbsiyaga sabab b o ‘ladi.
89
Do'stlaringiz bilan baham: 
