N e I t va gaz m ahsulotlarining I izik-kimyoviy tahlili

4 .2 - 
§ . M ass-spektrom etriyada ion va fotonlarning hosil
bo‘lishi. Parchalanish turlari va ularga ta ’sir qiluvchi omillar
P arch alanish natijasida hosil b o ‘lgan m olek u lar io n d a m usbat 
zaryad qaysi uglerod ato m ida yig‘ilishi, y a ’ni lokallashishini aniqlash 
m uh im aham iyatga ega. C hunki parchalan ishn in g keyingi bosqichi 
zaryad yig'ilgan a to m y o n id an b o shlanadi. G e te ro a to m tutuvchi 
organik birikm alarda zaryad k o ‘p in ch a g etero ato m d a, q o ‘shbog‘li 
birikm alarda esa q o ‘shbog‘dagi uglerod ato m larid an birida yig‘iladi. 
B oshqacha aytganda, elektron zarba natijasida geteroatom u m u m - 
lashm agan ju ftining yoki q o ‘shbog‘ elek tron larid an bittasi ajralishi 
m um kin.
A rom atik birikm alarda esa aro m atik sistem a elektronlaridan biri 
«urib» chiqarilad i. B u nd a hosil b o ‘ladigan m u sb at zaryad b u tu n
m olekulaga tarqaladi, y a ’ni delokallashadi. Bu esa, o ‘z navbatida, 
m olekular ionning barqarorligiga sabab b o'lad i. D arh aqiqat, arom atik 
b irikm alar m ass-spektrida m oleku lar ion yuqori intensivlikka ega.
73
Г

---

Zaryadning qaysi atom da yigdlganligini aniqlash b a ’zan ju d a qiyin 
yoki um um an m um kin bo ‘lmaydi. M asalan, uglevodorodlardagi С —С 
bog‘lar b ir xil bodgani uch u n zaryad m alekuladagi istalgan uglerod 
ato m ida yig‘ilishi m um kin. B unday hollarda fragm entni katta qavsga 
olib, qavsning o ‘ng to m o n i yuqorisiga io n zaryadi yoziladi:
A 
\
В = С
+
Fragm entlanish natijasida hosil b o ‘ladigan ionlar barqarorligi orga­
nik kimyodagi um um iy qonuniyatlarga bo'ysunadi. Bu qonuniyatlar 
quyidagilardan iborat;
Birinchidan, 
b arqaror bog‘ qiyin uziladi. D em ak, С —С bog‘lar 
С —H bog‘larga nisbatan oson uziladi.
Ikkinchidan, 
ayni birikm ada bir n ech a y o ‘nalishda fragm entlanish 
m um kin b o ‘lsa, sh ulardan birlam chiga nisbatan ikkilam chi, ikki- 
lam chiga nisbatan u ch lam chi karbokationlar hosil bodishi bilan b ora- 
digan jarayon k o ‘pro q fragm entlanadi. B oshqacha aytganda, parcha- 
lanish to ‘yingan uglevodorod zanjirining k o ‘p tarm oqlangan joyid an 
boshlanadi.
Uchinchidan, 
uglerod ato m i bilan oddiy bog‘ orqali bogdangan 
o ‘zida um um lashm agan elektron ju ft tutuvchi atom lar fragm entlanish 
xususiyatiga ega emas. M usbat zaryad galogen O H , O R , N H
2
kabi 
guruhlar bilan bogdanadigan uglevodorod ato m id a yigdladigan jara - 
yonlar oson boradi. C hunki bunda um um lashgan elektron juft uglerod 
atom ining yarim «bo‘shagan» orbitalini band qiladi, y a’ni m usbat 
zaryad yigdlgan uglevodorod va geteroatom o ‘rtasida tabiati jih atid an
d o n o r-ak sep to r bogdanish vujudga keladi. Bu shu ionning m ustah- 
kam ligini t a ’m inlaydi.