Savol tug ‘iladi: m ass-spektrda M + l , M + 2 , M + 3 ionlar b o ‘lsa,
m olekular ionni qanday aniqlash m um kin? Spektr oxiridagi ch o ‘qqilar
(m aksim um lar) ichida m olekular ionni bilib olish qiyin emas. Odatda,
nisbatan intensivligi yuqori b o ‘lgan c h o 'q q i M + ga m os keladi. M + l
va M + 2 c h o ‘qqilam i hosil qiluvchi o g 'ir izotoplarning nisbiy m iqdori
kam b o ‘lgani u c h u n M + l va M + 2 c h o ‘qqilarning intensivligi deyarli
barcha hollarda ju d a past b o ‘ladi (xlor va brom alm ashingan birikm a-
lardan tashqari). Ikkinchidan, faraz qilaylik,
b iro r birikm a uch u n
M
+ m /e
44 b o ‘lsin. U ho ld a bu qan day m odda? Bu m assa (44 u.b.)
ga H
2
0 , C 0 2, C
2
H
4
0 , C
3
H g kabi m o d dalar to ‘g‘ri keladi. Spektri
olingan m odda shulam ing qaysi bittasi ekanligini topish u ch u n shu
birikm alam ing h ar qaysisi uch u n M + 1 va M + 2 larning M + ga nisbatan
intensivligi nazariy y o ‘l bilan hisoblab chiqiladi. H isoblashlar og ‘ir
izotoplarning tabiatdagi nisbiy m iqdo ridan foydalanib am alga oshi-
riladi. Shu usul bilan olingan nazariy n atijalar 7-jadvalda keltirilgan.
7-jadval
Izotop cho‘qqi!arning hisoblab topilgan intensivliklari
Birikma
M+
M +l
M+2
Birikma
M+
M +l
M+2
N20
100
0,80
0,20
c
2
h
4
o
100
1,91
0,01
C 0 2
100
1,16
0,40
c
3
h
8
100
3,37
0,04
Endi tajribada olingan n atijani
jadval bilan taqqoslash qoladi,
xolos.
M asalan, spektrdagi M + ning intensivligi M + ga nisbatan 1,16%;
M + 2 niki esa 0,40% b o ‘lsin. U hold a bu son lar jadvaldagi C 0
2
ning
k o ‘rsatkichlariga m os keladi. D em ak, biz spektrini olgan m o d d a kar-
b o n at angidrid ekan.
Izotoplardan m ass-spektrom etriyada boshqacha h am foydalaniladi.
K o ‘p hollarda ayni c h o ‘qqiga to ‘g ‘ri keluvchi io n m olekulaning qaysi
qism idan hosil b o ‘lganligini aniqlash u c h u n izotoplar l
3
C , l
3
C ,
3 4
C,
D (deytriy) m olekulaga atayin kiritiladi. M asalan,
biror m olekula
(I) ning parchalanishidan spektrda kuzatiladigan ionlar (m ,, m2, m3,
mA)
ning bittasi, aytaylik,
m x
m olekulaning qaysi qism i (А, В, С
yoki D ) dan hosil b o'lishini aniqlash u c h u n m olekulaning
A —
1 qis-
m idagi vodorod ato m laridan bittasi deyteriyga alm ashtiriladi va yana
spektr olinadi.
71
Г
r - c h
2
- x - ^ r - c h
2
- x ^ r + c h 2= x
(
18
)
(19)
Agar spektrdagi
m {
ionga m os keladigan c h o ‘qqi b itta birlik
o'ngga (ya’ni
m l
— H + D ) siljisa, taxm in to ‘g ‘ri chiqqan b o ‘ladi.
K o ‘p in ch a m olekulaning u yoki bu qism iga og dr izotoplar o ‘m iga
turli guruhlar (C H 3- , C
2
H
3
, C H 3C O O ) kiritiladi. B unda m o lek u
laning shu qism idan hosil bodgan c h o 'q q ila r m uvofiq ravishda 15,
29, 59 birlik o ‘ngga siljiydi. M ass-spektrom etriyada bu usul (ya’ni
m uayyan m aqsadni ko ‘zlab m olekulaga izotoplar kiritish)
deyteriy-
nishon
deyiladi. D eyteriynishon ju d a k o ‘p
ishlatiladigan sam arali
usul hisoblanadi.
M ass-spektrda k o ‘p in ch a massasi kasr songa teng bodgan ion lar
kuzatiladi. Bu ionlarga t o ‘g ‘ri keladigan c h o ‘qqilar eniga cho'zilgan
(nozik em as), intensivligi esa kam bodadi. B unday ionlar m etastabil
ion yoki ch o 'q q ila r deyiladi. M etastabil c h o ‘qqilar hosil bodishining
sababi quyidagicha: b o m b ard im o n qilish kam erasida k o 'p in ch a beqa-
ror ionlar hosil bodadi. Bu ionlar m ass-spektrom etrning tezlashtiruvchi
elektr m aydonida harakat qilayotganda parchalanadi.
U n d an nisbatan
kichik
m /e
ga ega b o dgan ionlar neytral m olekula hosil bo d ad i.
Parchalanish ion m agnit m aydoniga kirm asdan sodir bodadi. Spektrda
h a r ikkala (parchalangan va hosil bodgan) io n lar c h o ‘qqilari o'rtasid a
(o ‘zi aslida, y o ‘q) massasi kasr songa teng bodgan m etastabil ion
c h o ‘qqisi k am n a m o y o n b o d a d i. Bu c h o ‘qqi b a ’z a n «yolg'on»
c h o ‘qqi deyiladi. Agar hosil b odg an io n m assasi (w2)ning kvadrati
parchalangan ion massasi (
m x)
ga bodinsa, m etastabil ionning massasi
kelib chiqadi. M asalan, allil eflrining m ass-spektrida uchta norm al
ch o 'q q i (
m /e
29;
m /e
28;
m /e
27) bilan b ir qato rd a «yolg‘on» c h o ‘qqi
(m /e
25,1) ham uchraydi.
,
72
Shunga ko ‘ra 1—
=
'Ц~ =
25,1 . B undan ju d a m uh im xulosa
b
w j
2 9
chiqarish m um kin: massasi
m /e
27 ga teng ion
m /e
29 b o ‘lgan iondan
(2 7 )2
hosil b o ‘ladi
(m /e
28 d an em as). D arhaq iq at,
- * 25,1 .
Shunga
28
o ‘xshash, b u n d ay no rm al ch o 'q q i
(m /e
43;
m /e
58)lar va m etastabil
c h o 'q q i
(m /e
31,9) hosil qiladi. M etastabil ion 58—>43 ning p arch a-
lanishidan hosil b o ‘lgan deyish m u m kin , chunki
K o ‘rinib turibdiki: m ass-spektrda m etastabil ionlarning b o ‘lishi
parchalanishning u yoki bu y o 'n alish id a borganligidan dalolat beradi,
shuning uch u n h a m m etastabil
ionlardan fragm entlanish
sxem asini
tuzishda foydalaniladi. P archalanayotgan
(m Y)
va hosil b o ‘lgan
(m 2)
ionlar massasi o ‘rtasidagi farq zaryadsiz fragm ent (neytral m alekula
yoki radikal)ning m assasiga m os keladi. Biz k o ‘rgan m isollarning
birinchisida bu fragm ent ikkita vo d oro d atom i yoki vodorod m ole-
kulasi (29—2 7 = 2 ), ikkinchisida esa m etil radikali (58—43= 15) dir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
