N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

Sitoplazma. 
Sitoplazma hujayra atrofi muhitidan plazmolemma 
bilan chegaralangan bo'lib, gialoplazma va unda joylashuvchi 
doimiy komponentlar — organellalar va turli xil doimiy bo'lmagan 
strukturalardan iborat.
Gialoplazma 
yoki asosiy plazma hujayraning ichki muhiti 
hisoblanuvchi juda muhim qismidir. Elektron mikroskopning 
ko'rsatishicha, u elektron zichligi past bo'lgan gomogen yoki nozik 
donador moddadir. Unda murakkab kolloid holatda oqsillar, nuk- 
lein kislotalar, polisaxaridlar va boshqa birikm alar mavjud. 
Gialoplazmada ribosomalar va poliribosoma (polisoma)lar ishtiro- 
kida hujayraning o'z ehtiyojlari uchun kerakli oqsillar sintezlanadi.
Hujayraning membranalari lipoproteid tabiatli yupqa plast 
(qavat) bo'lib, oqsillar 
(60%),
lipidlar (40%), ayrim membrana 
karbonsuvlaridan (5—10%) tuzilgan. Lipidlar qalinligi 5—7 nm 
keladigan ikki qavat (bilipid) membranalar hosil qila oladi. Ularning 
bu qobiliyati molekulalarining funksional jihatdan har xil bo'lgan 
ikki qism: gidrofob va gidrofil qutblari borligi bilan bog'liq. Oqsil 
molekulalari ham ikki qism, zaryadga ega (qutblangan) amino- 
kislotalarga boy va zaryadsiz (qutblanmagan) aminokislotalardan 
iborat qismlarga ega. Bunday oqsiUaming qutblanmagan qismlari 
membrananing gidrofob qismlariga botib kirib turadi. Qutblangan 
qismlari esa membranadagi Jipidlarning gidrofil qismlari bilan 
aloqada bo'lib, hujayradagi suvli muhit tomonga yo'nalgan bo'ladi. 
Shuningdek, bilipid qavat bilan qisman aloqada bo'lgan va aloqada
14

---

bolm agan oqsillar ham mavjud. Biologik-funksional ahamiyatiga 
ko'ra ferment, transport (tashuvchi), retseptor va struktur oqsiillar 
farq qilinadi.
Karbonsuvlar membrana tarkibida erkin holda emas, balki 
lipidlar va oqsillar bilan birikkan (glikolipidlar va glikoproteidlar) 
bo‘Iadi.