N. B. D ilm u r o d o V, M. G. Karimov, Z. F. Norm uradova «hayvonlar morfologiyasi»

1 Victoria Aspinall Veterinary anatomy and Physiology. Textbook. N ew -
York, 2015.
404

---

tuxum kloakaning o£rta bo‘limiga ochiladi. U yerda tuxum hech 
qanday o‘zgamiaydi.
Erkaklik jinsiy organlari — sut emizuvchilamikidan shunisi 
bilan farq qiladiki, ularda urug‘don xaltachasi bolmaydi, urug£don- 
lari tana bo‘shlig‘ida buyraklaming oldingi bo‘lagi ostida joylashadi. 
Ular tuxumsimon b o lib , kalta pardaga osilib turadi. Chap 
urug£don o'ngiga qaraganda bir oz kattaroq boladi. Bahorda 
urug‘don biroz kattalashadi. Uning medial yuzasida ortigl bo‘lib, 
unga urug‘ chiqarish yo‘li qo‘shiladi. Urug‘ yo‘li ingichka, burma 
shaklida bolib, siydik y o li yonidan o‘tadi va kloakaning o‘rta 
qismiga bo‘rtiq shaklida ochiladi.
Xo‘roz va o‘rdaklaming urug‘ yoli kloakaga ochilishdan oldin 
kengayadi. Parrandalarda qo£shimcha jinsiy bezlarbo‘lmaydi. Jinsiy 
a’zo — ko£pchiIik parrandalarda yo£qolib ketgan, o£rdak, tuyaqush, 
sesarka va g‘ozlarda bo£ladi. G £ozlarda kovak tana limfa suyuqligi 
bilan to£lgan bo£ladi.
113-rasm.
Tovuqning ko‘payish organlari:
l —o ‘pka, 2 — buyrak, 3 — yonbosh ichak,
4 — ко ‘r ichak (kesilgani), 5
 — 
to ‘g'ri ichak,
6 — tuxum yo ‘lining voronkasi,
7 — 
tuxumdondagi tuxum hujayralar,
8 - tuxum yo ‘li, 9 — kloak teshigi.
♦ Qon — limfa aylanish organlari
Yurak 
parrandalarda ham sut emizuvchilarniki singari 
4 
ka- 
merali boladi 
(114-rasm).
Yurakning asosi oldinga yuqoriga 
qaragan, uchi jigar bolaklarigacha yetib boradi. Yurakning o‘ng 
qorinchasida so‘rg£ichsimon muskullar bo£lmaydi. 0 ‘ng atriovent- 
rikulyar teshik yoriqsimon bo£lib, 2 ta plastinkasimon muskul 
bilan qoplangan. Bu plastinkalar klapan vazifasini bajaradi. Aorta
405

---

yoyining o‘ng tomondagisi yaxshi rivojlangan bo‘lib, qorin aortasi, 
o‘ng va chap tashqi yonbosh arteriyalami, 2 ta o‘ng va chap 
quymich va o‘rta dumg‘aza arteriyalarini hosil qiladi. Quymich 
arteriyasi butun oyoqni arteriya qoni bilan ta’minlaydi. Ikkita 
oldingi kovak venalarga har bir tomondan bo‘yinturuq va o‘mrov 
osti venasi quyiladi. Keyingi kovak vena qisqaroq bo‘lib, unga 
ikki umumiy yonbosh, toq qorin devori va jigar venalari quyiladi.
Qopqa vena ikkita: chap tomondagisi oshqozondan, taloqdan, 
o‘ng tomondagisi butun ichaklardan qon yig‘ishtiradi. Dum venasi 
o‘ng qopqa venaga ichak parda venasi orqali kelib quyiladi. Orqa 
oyoqning son o‘ng va chap venalari parrandalarda tashqi yonbosh 
vena nomi bilan buyrakning katta venasiga quyiladi. Bu venalaming 
hammasi qo‘shilib, o‘ng va chap umumiy yonbosh venani hosil 
qiladi va u keyingi kovak venaga quyiladi. Tos bo‘shlig‘i organla- 
ridan ichki yonbosh venaga qon yig‘ilib, u ham buyrakning katta 
venasiga qo'shiladi.
Limfa tizimi ko‘pchiUk parrandalarda rivojlangan, lekin limfa 
tugunlari bo‘lmaydi. 0 ‘rdak va g‘ozlaming ikkita joyida yaxshi 
rivojlangan tugunlar, ya’ni bo'yinning orqa qismida va bel ostida 
aorta oralig‘ida buyrakning medial tomonida joylashgan. Tovuq- 
lami butun tanasi bo‘ylab limfoid to‘plamchalar joylashadi. Ular 
jigaming yuzasida, ichaklarda, o'pkada, terida va tomoq sohasida 
yaxshi ko‘rinadi.