ga
dan iborat ark va qishloqdan iborat. Ark qishloqdan
chuqur jarlik bilan ajratilgan. Ark xom g ‘isht va paxsadan qurilgan.
Unda 3 qurilish bosqichi aniqlangan:
1-bosqich V-V I asrlar bo‘lib, bu davrda ark bunyod etilgan. Uning
tarxi kvadrat (80x80m ) boMib, perimetri bo'ylab ikki (ustki va pastki)
qator tuynuksiz gum bazli yoMaklari boMgan.
2-bosqich VII asr boshlarida
tor xonalar tuproq bilan ko‘mib
tashlanib, mustahkam tagkursi qilinib, ustiga binolar qurilgan.
3-bosqich VII asr oxiri -VIII asr boshlarida 3 qism ga boMingan ark
qurilgan. Bular minoradagi turar joy, diniy m arosim lar o'tkaziladigan
va yordamchi xo‘jalik xonalariga boMgan. Bu esa arkning shahaming
m a’muriy, diniy va mudofaa markazi boMganligini ko‘rsatadi. Turar joy
qismining devorlari rasmlar bilan bezatilgan. Diniy marosimlar
oMkaziladigan xonada sajdagoh boMgan. U erdan metalldan ishlagan
m ehnat qurollari, qurol-aslahalar, shisha, sopol buyum lar, bezaklar,
o ‘yinchoqlar, tangalar topilgan. Q al’ada mudofoa devori boMmagan.
Q al’a arab qo'shinlari tomonidan vayron qilingan. IX-XII asrlarda
qishloq boMib qayta tiklangan. XIII asr boshlarida inqrozga uchragan.
Ilk o‘rta asrlarda 0 ‘rta Osiyoda to‘qimachilik rivojlangan. Ayniqsa,
ipak mahsulotlariga talab katta boMgan. Ipakchilik S o‘g ‘diyona va
Farg‘ona vodiysida ham keng yoyilgan. VI-VII asrlarda Buxoroning
«zandanachi» ipak mahsulotlariga talab katta boMgan. Zandanachi ipak
mahsulotlarining namunalari Afrosiyob devoriy suratlarida saqlanib
qolgan.
Ilk o‘rta asrlarda
binolar
devoriy suratlar va haykallari bilan
bezatilgan. Qadimgi davrda binolar asosan haykallar bilan bezatilgan
boMsa, ilk o ‘rta asrlarga ko'proq
devoriy suratlar bilan bezatilgan.
Ulardan saroylar, dehqon qasrlari, zardushtiylik va buddaviylik
ibodatxonalarining inter’erlarini bezashda keng qoMlanilgan.
Arxeologik tadqiqotlar davomida Bolaliktepa, Varaxsha, Afrosiyob,
Panjikentdan devoriy suratlari topilgan. Bu suratlarda ilk o ‘rta asrlardagi
tarixiy voqealari, ajdodlarimizning urf-odatlari, axloq normalari, xulq-
atvorlari mohirona aks ettirilgan. Masalan, Bolaliktepa (V-VI asrlar)
devoriy suratlarida moviy osmon fonida bazm tasvirlangan. Unda
shohona kiyimdagi erkak va ayollaming qoMlarida oltin va kumush
qadahlarni ko'tarib turgan holatlari aks ettirilgan. Afrosiyob devoriy
suratlarida Samarqand ixshidi Varxumanning taxtga kelishi munosabati
bilan mamlakatlararo diplomatik munosabatlar, diniy va dunyoviy
mavzulardagi syujetlar va o‘sha davr madaniy hayoti aniq tasvirlangan.
1948 yilda arxeolog A.I.Terenojkin A frosiyobning ilk o ‘rta asrlarga
oid qatlamlarini tekshirdi. Qazish ishlari natijasida VI asrga mansub
Tolu Barzu yodgorligi, VIII asrga oid sopol idishlar, sosoniy tangalari
topildi. 1958 yildan buyon Afrosiyobni o ‘rganilish ishlari davom
etmokda va hozirgacha turli davrlarga oid bir qancha yodgorliklar
topildi.
Tadqiqotlar natijada IV-V asrlarda Samarqandning tushkunlikka
uchragan davri ekanligi aniqlandi. Uning rivojlanishi yangitdan VI asr
dan boshlangan. Bu davrda ark yangi devor bilan o‘rab olingan va
uzunligi 1,5 km boMgan 4-devor qurilgan. Shahar janubga qarab
kengaytirilib, uzunligi 3 km boMgan ichki devor qurilgan.
VII asrlarda Afrosiyobda maxsus saroy devori quriladi va shaham ing
to ‘rtinchi tashqi devori butunlay qayta qurilgan. Saroy devorining ichida
yirik inshootlar qurilgan. Shahar aholisi kasbiga ko‘ra maxallalarga
boMingan.
V a ra x sh a Buxoro xukumdorlarining qarorgohi boMib, bu erdan
saroy qoldiqlari bilan bir qatorda devoriy suratlar ham topilgan.
M azkur yodgorlik
1938-1953 yillarda tekshirilgan.
Varaxsha
devorlariga loy suvokdan so‘ng elimli rang bilan suratlar solingan.
Ularda podsho saroyi hayoti tasvirlangan. Shuningdek, Varaxshadan
ganchdan ishlangan haykallar ham topilgan.
V araxsha devoriy suratlarida (VII-VIII asrlar) buxorxudodlam ing
hayot tarzi, y a ’ni saroy hayoti, ibodat va ov manzarasi tasvirlangan.
Saroyning sharqiy zali janubiy devorining o ‘ng tomonida qanotli tuya
shaklida ishlangan taxtda podsho tasviri, devorning chap tom onida saroy
ahlining altar qarshisidagi ziyorati, saroyning qizil zal devoriy
suratlarida esa fil mingan ovchining yoMbars bilan olishuv manzarasi
tasvirlangan.
P a n jik e n t harobasini tekshirish 1946 yildan buyon olib borilmoqda.
Tadqiqotlar natijasida V-VII asrlarga oid boMgan turar joylar
aniqlangan. Turar-joylar jum lasiga Divashtich saroyi, boy va oddiy
shahar axolisi uylari kiradi. Boy xonadon uylari murakkab reja asosida
qurilgan. Bu erda ham ijtimoiy uylar va 2 ta ibodatxona ochib o'rganildi.
Saroy va yirik binolarning devorlariga hayotiy va diniy mavzudagi
rasmlar solingan. Samarkand, Varaxsha, Panjikent rasmlari ilk o ‘rta
asrlarda 0 ‘rta O siyoda tasviriy san’at yuqori darajada boMganligini
ko‘rsatadi.
Ilk o ‘rta asrlarda saroylar haykaltaroshlik namunalari bilan ham
bezatilgan. Q uva ibodatxonasi Budda haykallari topilgan. Badisatvalar,
farishta v a jin la r birgalikda tasvirlangan bu Farg'ona haykaltaroshlik
m aktabining o 'z ig a xos tomonlari mavjudligini aks ettiradi. Uning
shaklanishida hind ikonografiyasi bilan mahalliy, ilohiy sanamlari o ‘z
aksini topgan.
H aykaltaroshlik san’atining izlari mil. IV -V asrlarga oid Tohariston-
ning K uyovqo‘rg ‘on qal’adan topilgan. K uyavqo‘rg‘on haykallari zeb-
ziynatli bezaklarga boy engil kiyim lardagi erkak va ayol tasvirlaridan
iborat.
Ilk
o ‘rta
asrlar
davri
m onumental
m e’morchiligida
ganch
naqshinkorligi keng qo‘llanilgan. Unda antik davr an’analari umuman
uchramaydi,
balki o‘z zamonasiga xos yangi uslubiy yo'nalishi
shakllangan. Buni Afrosiyob, V araxsha va Dumaloqtepa (Tohariston)
qasr bezaklarida uchratish mumkin.
Monumental san’at bilan birgalikda ilk o 'rta asrlarda amaliy
san’atning
barcha
yo'nalishlari
rivojlangan.
Ular
shaharlaring
rivojlanishi va shahar hunarmandchiligining taraqqiyoti bilan uzviy
bog‘langan edi. Oltin va kum ushdan liar xil idishlar yasash k o ‘lami
kengayadi. Ayniqsa, bu m asalada Xorazm maktabi, Tohariston va
So‘g ‘d ustalari katta yutuqlargaerishadilar.
Arxeologik qazish materiallari va tasviriy san’at asarlari ilk o ‘rta
asrlar davrida zargarlik va tosh o ‘ymakorlik san’ati yuksak darajada
rivojlanganligini tasdiqlaydi. V -V I asrlarda oliy nasabli m ulk egalari-
ning shaxsiy muhri sifatida qim m atbaho tosh-serdolikdan gem m alar
yasash davom etgan.
Ilk o ‘rta asrlar madaniyatida sa n a m la r yasash va ularga oilaviy
sig‘inish keng tus olgan. U lar Baqtriyada, So‘g‘dda, Choch va
Farg‘onada mavjud bo‘lgan. Arxeologiyada «koroplastika sanamlari»
deb nom olgan badiiy san’atning . markazi So‘g ‘diyona bo'lgan.
Koroplastika
Samarqand, Rabinjon, halibarzu, K ofirqal’a, Buxoro,
Poykent va Erqo‘rg‘onda ko‘plab uchraydi. Ular oilaviy kult obrazlari,
qahramonlik epos va rivoyatlarining personajlari sifatida ilk o ‘rta asrlar
madaniyatida keng o‘rin olgan. K o ro p la stik a bu haykalchalar bo‘lib,
ko‘pincha
sopoldan
ishlangan,
uning
mum,
gips
va
boshqa
materiallardan ishlangani ham topiladi. Koroplastikada ko‘pincha ayol-
m a’budalamiing xaykalchalari ishlangan. Lekin mil.avv.II asrdan erkak
kishi va hayvonlarning koroplatikalari ham uchraydi. Sopol ko‘za va
tutatkich dastalarini har xil hayvonlar shaklida ishlash an’anaga aylandi.
Ilk o ‘rta asrlarda hunarmandchiligida ostodonlar tayyorlash keng
rivojlandi. Chunki zardushtiylik dinida murdalami bevosita erga
ko‘mishni taqiqlagan va ulaming tozalangan suyaklarini ostodon deb
atalgan maxsus sopol yashiklarda ko‘mishni taqozo etgan. Bu sopol
yashiklarning qopqoqlari va devorlarining tashqi tomoni har xil bo'rtm a
naqshlar-ilohiy personajlar va m e’moriy kolonnalar, daraxt va o ‘simlik
barglari bilan bezatilgan. O stodonlarning ishlanishi turli joylarda
turlicha bo‘lgan. Masalan: X orazm da m e’moriy va statuar ostodonlar,
C hochda
chizm a naqshli yashiksimon ostodonlar,
So‘g‘da esa
otashparastlik ilohiyati e’tiqodi bilan bog‘liq bo‘lgan syujetli ostodonlar
keng tarqalgan. Ostodonlar m axsus inshoot - nauslarda saqlangan.
VII asm ing ikkinchi yarmi va VIII asming boshlarida 0 ‘rta Osiyo
hududlariga islom diniy mafkurasining kirib kelishi mahalliy madaniyat
rivojlanishida to'sqinlikni keltirib chiqardi. Islom aqidashunosligi
m ahalliy m uhitga majburan kiritildi, mahalliy an’anaviy badiiy
m adaniyat va san’at olami islomiylashdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |