N. A. Egam berdieva arxeologiya ( 0 ‘quv qo‘llanma)

A r a b -o t a m a q b a r a s i 
ham bu 
davrga oid diqqatga sazovor binolardan biridir. Bu m aqbarada dastlabki 
p e s h to q
nam unalari uchraydi. M aqbaraga kirish bir tom onlam a, peshtoq 
orqali b o 'lib , u butun sharqiy devorni egallagan. Peshtoqning ustki qismi 
ravoqlar bilan bezatilgan. A ra b -o ta maqbarasi P .S h.Z oxidov fikricha, 
oldin som o n iy lar qasrining bir qismi b o 'lg a n keyinchalik m aqbaraga 
aylantirilgan.
U m u m a n , XI—XII asrlarga oid m aqbaralar O 'r ta O siyo hududida k o 'p
saqlanib qolgan. Ularning qurilish uslublari b ir-b irig a yaqin. M aqbaralar 
orasida c hodirsim on gu m b az bilan yopilganlari alohida ajralib turadi. 
Bu turdagi gu m b azlar Pokiston, Xindiston va boshqa m am lakatlarda 
«gum bazi turkistoni» deb nomlanadi. G um bazi turkistoni bilan yopilgan 
m a q b aralar turk u m ig a 
Q adim gi Toroz (hozirgi Jatnbul) yaqinidagi 
Bobaji X otun, K o 'h n a Urganchdagi Faxriddin Roziy va Sulton Tekesh 
m aqbaralarini misol qilish mumkin.
IX—XII asrlarda m asjidlar qurilishiga ham alohida e ’tibor berganlar, 
chunki u islom dinining asosiy g 'o y a v iy markazi hisoblangan. Ular 
xuddi turar joylardek, hovli atrofini o 'r a b olgan ayvon k o 'rin ish ig a ega 
b o 'lg a n . E ’tiro f etishlaricha, M uham m ad p a y g 'a m b a r, dastlab ibodatgoh 
sifatida o nasining uyidan foydalangan ekan. M a sjid lam in g bir tom onida 
m ehrob bo 'lib , ular ham alohida bezatilgan. Shuningdek, masjidlar 
y o n id a azon aytish uchun minoralar bunyod qilingan. Lekin ularning 
k o 'p c h ilik qismi saqlanib qolm agan. K o 'h n a Urganch, Term iz, Buxoro, 
V obkent va Jarq o 'to n d a g i minoralar bizning d avrim izgacha etib kelgan.
J a rq o 'to n d a g i minora Serakslik usto Ali 
ibn M u h a m m a d tom onidan 
qurilgan. U ning balandligi 21,6 
in
va ostki diametri 6,4 
m
ga teng. 
Devorlari yarim aylanasim on b o 'rtm a la r tarzida olinib, ularning yuqori 
q ism id a ravoqchalar bilan tutashtiriIgan. 
Buxorodagi M inorai Kalon 
1127 yili qaroxoniy 
Arslonxon buyutm asi asosida qurilgan. U ning 
balandligi 45, 60 
m
bo 'lib , 10 burchakli po y d ev o r ustiga qurilgan, 
diam etri 9 m etrga yaqin. Uni usta m e ’m or Baqo bunyod qilgan. Bu 
m inora pishiq g 'is h td an bunyod qilingan bo 'lib , uning ustki qism iga 
o 'y m a naqsh bilan nihoyatda go'zal, takrorlanm as bezaklar berilgan.
130

---

V obkent minorasini Baqo ustoning shogirdi qurgan deb hisoblanadi. 
Uning balandligi 38,7/7?, 12 burchakli poydevor ustiga qurilgan, diametri 
6,2 
m.
U ham pishiq g ‘ishtdan naqshinkor qilib bezatilgan.
Bu davrga oid 
madrasaiar bizning davrim izgacha etib kelmagan. 
Faqat Shohi Zinda kompleksidagi T a m g ‘ach B u g ‘raxon madrasasining 
qoldiqlari saqlanib qolgan. Tarixiy m anbalarda uning 1066 yilda 
qurilganligi aytib o ‘tilgan. A rxeologik tadqiqotlar natijasida uning 
tomonlari 44x55 
m
boMganligi aniqlangan.
Kirish tomoni sharqqa qaratilgan b o ‘lib, uncha katta boMmagan 
peshtoq b o ‘lgan. Uning o ‘ng va chap tom onlarida 2ta gumbazli darsxona 
boMgan. Hovli atrofida 10 ga yaqin hujralar, masjid va yozgi darsxonasi 
boMgan.
Bu davrga oid karvon saroylarning ham ko'p chiligi yaxshi saqlan- 
magan. Lekin nomlari xalq orasida saqlanib qolgan. Jumladan. 
Toshrabot, Q o ‘shrabot, Oqrabot, D oya xotin va boshqalar. Odatda 
karvon saroylar rabotda joylashgan. D oya xotin va Raboti Malik karvon 
saroylari maMum darajada saqlanib qolgan.
Ular orqali biz o ‘sha davrlarda karvon saroylar kanday tarzda 
boMganligi to ‘g ‘risida xulosa chiqara olamiz. Raboti Malik karon saroyi 
1078-1079 yillarda Qoraxoniy Shams u l- M u lk tomonidan qurilgan deb 
hisoblanadi. Bu bino xom gMshtdan qurilgan boMib, pishiq gMsht bilan 
pardozlangan. Devorlarining balandligi 12 m boMgan. Bugungi kunda 
uning peshtoqi 
saqlanib qolgan. Binoning old to m onining ikki 
burchagida minoralar boMgan. 
M inoralardan peshtoqqacha boMgan 
jo ylarda k ungurador-yarim ustunlar joylashtirilgan. Uning usti ravoq 
toqlar bilan 
birlashtiri Igan. 
Bino 
ikki 
qismdan 
iborat boMgan. 
Peshtoqdan ko'ngdalang joylashgan hovliga chiqilgan, uning to 'rtala 
to m onida hovlilar boMgan. Hovlining t o ‘rida katta gumbazli saroy va 
xonalar boMgan. Bir paytlar Raboti Malik karvon saroyi katta 
kompleksdan iborat boMgan. Uning qarama-qarshi tom onida sardoba 
boMib, u ham hozirgi kungacha saqlanib turibdi.