N a b ijo n qo dirov

QUTLUG4 DARGOH
I - Qani, bir boplab choy damlab keling-chi, o ‘g ‘lim, -
dedilar Hoji buva uzoq davom etgan mashrabxonlikdan 
so‘ng sinovchan ohangda.
185

---

M enga ish buyurganlaridan quvonib, aytganlarini 
chaqqonlik bilan bajardim.
- Iye, o ‘xsham abdi-ku... Olib kelgan choyim dan bir 
h o ‘plam ichgan oqsoqolning hafsalasi pir b o ‘ldi. - Bun­
ga qanday erishdingiz?
- Suv varaqlab qaynadi. Quruq choyni solib quyib 
kelaverdim .
- Q uloqqa tiqm a g ‘aflat lattasini,
Y em a shaytoni m al’un shattasini.
Bobo tabassum bilan ikki qator bayt o ‘qidilar va 
o ‘qday nigohlarini m enga qadab birm uncha jidiylash- 
dilar.
- Y axshilab quloq soling. Avval choygum dagi suvni 
m e ’yorida qaynatasiz. E ’tibor berib tursangiz, qopqoq- 
ning o ‘zi ovoz chiqarib meni damla, - deb aytadi. 
Choynakning ichi-yu tashini qaynoq suv bilan obdan 
chayib, olov ustidagi tunukaga q o ‘yasiz va yarimlatib 
suv quyasiz. Choy tezda sovib qolm asligi uchun choy- 
nakni yaxshilab qizdirishim iz kerak-da, to ‘g ‘rim i?
- T o ‘g ‘ri.
- Ana... Barakalla! Suvim iz yana qaynaydi. Chama- 
lab quruq choyni solasiz-da, ustiga yana qaynab turgan 
suvdan q o ‘shasiz. Choynakni ju da to ‘ldirib yuborsangiz 
nim a b o ‘ladi?
- Toshib ketadi.
- Barakalla! Demak, ozgina qolganda to ‘xtatasiz. 
B o‘ldi, choy qaynam asidan oldin qopqog‘ini yopasiz- 
da, olib kelaverasiz. Qolganini shu yerda qiyomiga 
yetkazam iz. Tushunarlim i?
- Tushunarli.
- Qani, boshqa bir choynakka aytganim day qilib 
dam lab keling-chi.
A ybim ni tan olib, yana oshxona tom on shoshdim. 
H ovlida kuym alanib yurgan Soliha aya orqavorotdan 
voqealar rivojini kuzatib turgan ch og ‘i chopib kelib
186

---

mushkulimni oson qildi. Onaxon choyni qoidasi bilan 
damlar ekan, choynak ustini sochiq bilan yengilgina 
artib ham q o ‘ydi.
- Bu yerda oddiygina choy damlash ham ovqat qilish 
bilan barobar-ku, - dedim Soliha ayaga erkalanganday 
b o iib . Aya miriqib kularkan, dedi:
- Ha, injiq bobongizga hech bir ishni q o ‘l uchida 
qilib boMmaydi, bolajonim.
Hoji buva x o ‘rozning tojiga o ‘xshash maxsus 
choponni choynakka kiygizib ovora qildim, uzr, -
deganday xotirjam gap boshladilar.
- Suv m e’yoridan ortiq qaynasa, foydali ozuqalari 
parlanib havoga uchib ketadi. M o‘ljalga yetm ay qolsa, 
makruh, qorinni o g ‘ritadi. N im a dedingiz?
- T o ‘g ‘ri. Suvdagi m ikroblar o ‘lmay qolishi m um - 
kin-da, - dedim bilag‘onlik qilib.
- Yashang! M akruh deganim iz xuddi o ‘sha siz ayt- 
gan m ikrobning o ‘zginasi. Labi uchgan piyolada choy 
ichish m akruh deyiladi. N im a uchun? Boisi singan 
joyda kasallik tarqatuvchi mikrob bor, - degani. Qani, 
piyolalam i ariqda yaxshilab yuvib keling-chi.
Piyolalar top-toza-ku, - degan o ‘y bilan suvda apil- 
tapil chayib keldim -da, Hoji buvaga uzatdim.
- Y uvm absiz-ku, - dedilar u kishi piyolaga termilib. 
r ' - Yuvdim.
t
- Boshqatdan qum bilan astoydil ishqalang.
- X o ‘p b o ‘ladi.
Buyurilgan yumushni aytganlaridan ham ortiq qilib 
bajargan b o ‘lsam ham, xavotir bilan u kishiga qaradim.
}
- Barakalla! Rahmat! Ana endi toza b o ‘pti.
E ’tirofdan ko'nglim yorishdi. Am m o sochiqni olib, 
ko‘ngillari to ‘lgunicha yana erinm ay artdilar. Choyni 
ustma-ust qaytarib tindirdilar-da, piyolalarga quyib, 
birini m enga uzatdilar. Choyning aksi yaraqlagan chinni 
atrofida jilvalanib o ‘ynay boshladi. Bunday m anzara

---

faqat yangi buyum larda b o ‘ladi, - deb xato o ‘ylagan 
ekanman. Hoji buva choydan bir h o ‘pladilar-da:
- 
Ana, bu boshqa gap. Barakalla, o ‘g ‘lim! - deb 
q o ‘ydilar.
A vvaliga arzim agan narsa ustidagi gaplar biroz 
erish tuyulgandek edi. Am m o oliy navli 95 dan solib 
dam langan choyni ichganim dan so ‘ng fikrim butunlay 
o ‘zgardi. Chunki men shu paytgacha bu bebaho gav- 
ham ing qanchalik yoqim li va lazzatli b o ‘lishini bilmas- 
dim.
Ota m ehriga qonm aganim uchunmi yoki Hoji 
buvaning m enga b o ‘lgan e ’tiborlaridanm i, bora-bora 
bu tabarruk qariyaga ipsiz bo g ‘lanib qoldim. Yana 
bir sababi u kishining otalarcha nasihat va o ‘gitlariga 
o ‘zim da tashnalik, kuchli ehtiyoj sezardim. Shundanmi, 
dilkash suhbatlardan olgan saboqlarim huddi qumga 
suv quyganday butun ong-u shuurim ga singib borardi.
Bu fayzli xonadonda dasturxon tun-u kun y o z ig iiq
turadi. Undan asal, pista bodom, mayiz, turshak, yon- 
g ‘oq va jiy d a kabi quruq m evalam ing keti uzilmaydi. 
M ehm onlarga tabiat in ’om larining eng sara va sarxil- 
lari q o ‘yilar, odatga k o ‘ra tanovul qilishdan oldin ta ’ri- 
fini keltirib maqtaladi. Ishtahalar orom olgach, adoqsiz 
shukronalar aytilib, uni yetishtirgan dehqon-u sohib- 
korlar haqlariga duolar qilinadi. Bunday paytda noz- 
n e ’m atlar noyob bir m o‘jizag a aylanib, yegan sari yana 
yeging kelaveradi. Uyimizdagi otam ekkan olma-yu 
anorlam i qadriga yetmay, bepisand, qarovsiz ahvolda 
qoldirganim uchun o ‘zimni aybdor his qilaman.
Bu yerda yigirma, b a ’zan o ‘ttiz chog‘li shu depa- 
raning saralangan ziyoli tabaqasi tom onidan gap- 
gashtaklar uyushtirilib, oshlar dam lanadi va, albatta, 
kitobxonlikdan so‘ng Hoji buvaning ibratli hikoyat-u 
rivoyatlarini eshitib bahra oladilar, biri-biridan qiziq 
hangom alarini tinglab, xandon otib kuladilar.
188

---

Fikri teran, nigohlari o ‘tkir, sukunati haybatli bu 
donishmand qariya hayot tajribasiga, ilm -m a’rifatga 
to‘la xazinaning o ‘zginasi edi. S an’atkorona ifoda, 
so‘zdagi kuchli tortim tinglovchini sehrlab oladi. Voqea 
qanchalik yum orga boy b o ‘lmasin, hikoyachining o ‘zi 
sira kulm aydi. Shunday ajoyib bobom borligidan, u 
kishining nazarlariga tushganim dan ich-ichim dan qu- 
vonaman. M ehm onlar yarim tungacha davom etgan 
rohatbaxsh m ajlisdan olgan yoqim li taassurotlar bilan 
mamnun uyga qaytadilar.
Shunday gurunglam ing birida gapdan gap chiqib 
keksa tarix o ‘qituvchisi Ro‘zivoy aka (uni orqavorot- 
dan R o‘zi pryam oy deyishardi) doim pason b o ‘lib 
yuradigan N urm at tarang bilan tortishib qoldi. Bahs 
bosmachilar aslida xalq him oyachilari ekanligi haqidagi 
nozik m asalalar ustida borardi. Ro‘zivoy aka z o ‘r 
berib q o ‘rboshilam i him oya qilar, N urm at tarang esa 
uning fikrlarini keskin rad etib, tilini battar qichitardi. 
Davradagilar qayerga qochishni bilmay, betoqat b o ‘la 
boshladi. Chunki bunday m avzuda tortishish tugul, 
jimgina quloq solib o ‘tirishning o ‘zi ham qo ‘rqinchli 
edi. Yaqin o ‘tm ishdagi tazyiq-u qam a-qam alardan 
yurak oldirib q o ‘ygan Hoji buva sirli tom oq qirib, 
Ro‘zivoy akaga boshingiz-ga balo orttirib olmang, 
deganday m a’noli qaradilar-da, gapni boshqa tom onga 
burib, m unozaraga nuqta q o ‘ydilar.
- Bu voqeaga ancha b o bldi, - deya salm oq bilan gap 
boshladilar. Birpasda ham m aning diqqati Hoji buvaga 
qaratildi.
- Bilasiz, rahm atli akam ning uylari bilan o'rtam izda 
bir gektarcha keladigan o ‘rikzor maydon bor. Ertalab 
qarasam, akam o ‘sha yerda enkayvolib nim adir qil- 
yapti. O rqalarida ikkita echki bolasiyam turibdi. U ncha 
e’tibor bermadim. Tushga yaqin chorvoqqa o ‘tib, tag ‘in 
shum anzaraga ko ‘zim tushdi. Hayron b o ‘ldim.

---

Kechga yaqin ko ‘rsam, yana o ‘sha ahvol. Endi ros- 
mana o ‘ylana boshladim. Tavba, akam ertalabdan 
buyon enkayib nima ish qilyapti ekan. 0 ‘rik teryapti 
desam, o ‘rik pishig‘i em as, o ‘t yulyapti desam, u yerda 
o ‘tning o ‘zi y o ‘q. Hamma yoq ajiriq, chim. Qiziqishim 
ortaverganidan yaqinroq borib k o ‘rishga qaror qildim. 
Bordim -u, hayratdan yoqam ni ushladim. Obbo akam 
tushm agur-ey... Q iziq-qiziq odatlari bor edi-da. Sod- 
daliklari ham anchagina. Q arangki, u kishining echkilari 
yangi tuqqan b o ‘lib, bolalari em ib olm asligi uchun 
o ‘zlarining oq ishtonlarini echkining beligacha kiygizib 
q o ‘ygan ekanlar. Uzoqdan akam bo ‘lib ko ‘ringan narsa 
akam emas, ishton kiyib olgan echki ekan.
Davrada gurros kulgi k o ‘tarildi.
Shu voqeadan cham asi biror hafta o ‘tgach, k o ‘chada 
R o‘zivoy akani uchratib qoldim. Uning avzoyi buzuq, 
men tom onga q o ‘lini bigiz qilganicha o ‘d ag ‘aylab ke- 
lardi. V ajohatini ko'rib, q o ‘rqib ketdim.
- Kimga sotding?! K im ga sotding, shpion?! Gapir!
U tinm ay bolaxonador qilib so ‘kinar, asabiylash-
ganidan q o ‘llari qaltirardi.
- N im ani sotaman... N ega haqorat qilasiz? - dedim 
hayronligim oshib.
- Sotibsan-ku, yaramas! Suyunchisiga eski ishtonini 
yechib berdim i? Boshingga salla qilib o ‘rab olarding.
- R o ‘zivoy aka, tushuntiribroq gapiring... Jon aka... 
N im ani sotibm an?
- Tunov kungi o ‘tirishda aytganlarim ni oqizmay- 
tom izm ay maxsus idoralarga chaqibsan-ku!
- Tuhm at qilmang, aka. M en unday qilmaganman... 
Ishoning...
- U yerdagilam ing ham m asi biri k o ‘z, biri qosh, 
o g ‘aynilarim edi. Bu ishni faqat sen xom kalla qilishing 
m um kin xolos. Otangni hurmati b o ‘lm aganida bilardim 
nim a qilishni.
190

---

R o‘zivoy aka sal hovuridan tushgan k o ‘rinsa-da, fik- 
ridan qaytmadi. V aysaganicha yana y o iid a davom etdi.
Demak, o ‘sha kungi N urm at tarang bilan tortishuvda 
aytilgan gaplam i kim dir yuqori tashkilotga yetkazgani 
aniq edi.
0 ‘ylanib qoldim. H aqiqatanam davradagilam ing 
hammasi bir-biri bilan quchoqlashib k o ‘rishadigan 
do‘st-u yoronlar edi-ku. Nahotki shulam ing ichida ham 
munofiq sotqinlar b o ‘lsa. D onishm and boboning hush- 
yor, ziyrakliklariga yana bir bor amin b o ‘ldim.
Uzoq-yaqin qishloqlardan keladigan Hoji buvaning 
beg‘ubor tanish-bilishlari, 
sertavoze 
m uridlarining 
tashrifi hovlining fayzini yanada oshiradi. Ular quruq 
qo‘l bilan kelishmas, biri yon g‘oq, behi, yana biri q o ‘l- 
bola asal keltirib, Hoji buvaning tatib k o ‘rishlaridan 
o ‘zlarida y o ‘q shodlanadilar. M ol-u dunyo bilan ishi 
yo‘q bu odam lar faqat kitobxonlik, odam iylik haqida 
gurunglashib m aza qiladilar. Y ugurib-yelib choy tashir- 
kanman qu log‘im ulam ing boshqalam ikiga o ‘xsham a- 
gan suhbatlarida b o ‘lar, hurm at-ehtirom ga y o ‘g ‘rilgan 
munosabatlarini, d o ‘stga b o ‘lgan sam im iy muhabbatni 
ko‘rib hayratlanam an. B a’zan, m ening aqlim uncha 
yetavermaydigan m avzularda b o ‘ladigan beozorgina 
tortishuvlardan ham o ‘zgacha zavq olaman.
T o ‘xtavoy buva bilan «Jo‘ra dim» Hoji boboning 
bolalik o ‘rtoqlari. Bu oshnalarini k o ‘rganda bobo 
boshqacha bir holatga tushar, o ‘zaro sensirashib 
hazillashishar, yoshlikdagi ayrim voqealam i eslab, 
bolalarcha miriqib kulishadi.
T o‘xtavoy buva ju d a sertabassum, serzavq odam. 
Ulug‘ yoshda b o ‘lishiga qaram ay, bir piyola choy ichi- 
boq so‘ritokka chiqib uzum lam i xomtok qilishga kiri- 
shib ketadi. U toklam i qirqish, parvarishlash ishlarini 
o‘z ixtiyori bilan bem innat bajaradi. Goho atrofga o ‘y- 
chan alanglab, o ‘ziga m os ish topolm aydi shekilli, xayr-

---

m a’zurni nasiya qilib, velosipedini g'izillatib j o ‘nab 
qoladi. Uzum lar pishib dasturxonga tortilgan paytdagi 
T o ‘xtavoy buvaning holatini, suyunishini bir ko'rsangiz 
edi.
Jo ‘ra buva esa buning aksi. H addan ziyod kamgap. 
Indamasligi bois «dim » degan uncha yoqim li b o ‘l- 
magan taxallusni ham orttirib olgan. Hoji boboning 
aytishlaricha, uning kulganini hali hech kim k o ‘rmagan. 
U qorachadan kelgan, badqovoq, badjahl k o ‘rinsa-da 
ochiqko‘ngil odam. J o ‘ra buva har safar o ‘rto g ‘i bilan 
jim gina so‘rashib, «Seni k o ‘rgani keldim», deydi sekin- 
gina va boshqa bir so ‘z aytmay, asalga nonni botirib 
uraveradi.
Hoji buva bilan y o lg ‘iz qolganim da salobatlari 
bosibm i, iym anibroq qolsam , darrov tagdor so ‘z o ‘yin- 
lari bilan yoki o ‘zlari guvohi b o ig a n biror qiziq voqeani 
aytib, kuldirishga urinadilar. Bu bilan m eni o ‘zlaridan 
bezdirm aslikka, ota-bolalik rishtalarini yanada mustah- 
kam lashga intilayotganlarini sezib turaman.
Sakson yoshni qoralagan tabarruk otaxon tabiatan 
quvnoq b o ‘lishlariga qaram ay, b a ’zida o ‘lim qutqu 
solibmi, adoqsiz xayollar girdobida g ‘am ginlashar, o ‘z- 
laricha bir eshitishda yodlab oladigan baytlam i o ‘qib 
qolardilar.
- Lahat qurti agar kelsa egoli,
Qani ul dam da darm on «kish» degoli.
Bunday paytlarda qariyani yoqim siz holatdan chi- 
qarib chalg‘itishga urinam an: J o ‘ra buva sizni juda 
yaxshi k o ‘radilar-da... Boya nam oz o ‘qiyotganingizda 
kelib ketuvdilar.
- U meni k o ‘rgani em as, asal yegani keladi, - deydi- 
lar asta jilm ayib.
Bobom ni bahona qilib asalxo‘rlikka keladigan 
odam ni bir boplab q o ‘ygim keldi. J o ‘ra buvaning 
qorasi k o ‘rinishi bilan dasturxondagi asalni olib

---

ko ‘zdan pana qildim. U har safargiday: «Seni k o ‘rgani 
keldim », - dedi-da, o ‘rnashib o ‘tirib oldi. O zgina 
o ‘ylanib turgach, choyni q o iig a olib, k o ‘zlarini alang- 
jalang qilganicha asalni qidira boshladi. Topolm agach, 
sen yashirgansan, - deganday m enga bir o ‘qrayib qara- 
di-yu, yuziga fotiha tortib o ‘m idan qo ‘z g ‘aldi.
- N am uncha shoshasan, - dedilar shum ligim dan 
bexabar Hoji buva hayron b o iib .
J o ‘ra buva bobom gayam bir tum taydi-da, hassasini 
sudraganicha tezda chiqib ketdi. B o‘lgan voqeani Hoji 
buvaga aytib berdim. A vvaliga m iriqib kuldilar. S o ‘ng:
- Chakki qilibsiz. Shuning uchun k o ‘zi olm a terib 
o‘tirgan ekan-da. U bechoragayam qiyin, kam piri qazo 
qilgan, bolalari beparvo. O yog‘i bilan yurgan teng- 
doshlarimdan T o ‘xtavoy bilan Jo ‘ra qoldi xolos. Bir 
g‘aribdan yetib turgan savobdan ham bizni bebahra 
qilibsiz-da, - dedilar
0 ‘ylam ay qilgan hazilim bobom ga yoqm aganidan 
ko‘nglim da xijillik paydo b o ‘ldi. Lekin J o ‘ra buvaning 
hech narsa b o ‘lm aganday kelib turishi bu dilxiralikni 
tezda yuvib yubordi.