Н. Қ. ЙЎлдошев, Г. Э. Захидов

Картель 
- қоидага кўра, битта соҳа фирмалари бирлашиши, улар кўпроқ 
биргаликдаги тижорат фаолияти- сотишни тартибга солишга тегишли бўлган 
битимга кирадилар. Амалда картель одатда товар навлари, уларни ишлаб 
чиқариш ҳажмларини белгилаган ҳолда бу фаолият доирасидан ташқарига 
чиқади. Картель учун иштирокчиларнинг ўз ташкилотларидаги мулкчилик 
ҳуқуқлари сақланиб қолиши ва шу билан бирга таъминланадиган хўжалик ва 
юридик томондан, маҳсулотларни мустақил сотиш бўйича биргаликдаги 

---

167 
фаолият хосдир, кейингиси уларнинг ишлаб чиқаришларига ҳам чекланган 
даражада тарқалиши мумкин.
Одатда картель битимларига монополия(якка ҳукмронлик)нинг юмшоқ 
шакли сифатида қаралади ва ривожланган мамлакатларнинг монополияга 
қарши қонунларидаги картельни умуман ман қилиниши сабабли, баъзи 
ҳолларда картелларнинг белгиланган шакллари учун истиснолар қилинади. 
Масалан, Германияда рақобатни чеклашга қарши қонун етказиб бериш 
шартлари, ишлаб чиқарилаѐтган маҳсулотни ягона стандартлаштирилиши, 
товар ва хизматлар экспорти ҳақидаги битимларга йўл қўяди. Картельга 
нафақат тадбиркорлар ѐки уларнинг бирлашмалари, балки қандайдир 
товарни ишлаб чиқарувчи ва экспорт қилувчи мамлакатлар ҳам кириши 
мумкин.
Картель ичидаги рақобатнинг чекланиши юқори иштирокчилар кичик 
фирмаларга ўз шартларини ўтказишга ва шу билан бир вақтда кейингиларни 
ташқаридаги рақобатдан ҳимоялашга имкон беради. Аммо картелда 
ўрнатилган мувозанат қоидага кўра, узоқ муддатли ва мустаҳкам бўлмайди. 
Рақобат таъсири остида картеллар бироз вақтдан кейин янгитдан, кўпинча 
кенгроқ халқаро асосда вужудга келиши учун тарқалиб кетади. Картель 
битимининг мазмунига кўра қуйидагиларга бўлинади: 
-
кондицион, товарларни сотиш сифатларини белгилаб берувчилар; 
-
ишлаб чиқарувчи, ҳар бир иштирокчи учун ишлаб чиқаришнинг 
ҳажми (квотаси )ни белгиловчилар; 
-
минтақавий, сотиш ҳудудларини белгиловчилар; 
-
нархли, иштирокчилар учун товар сотиш нархини белгиловчилар; 
-
патентли, қандайдир техник кашфиѐтдан биргаликда фойдаланиш 
йўналишлари ѐки фойдаланмасликни белгилаб берувчилар; 
-
фойдани тақсимлаш бўйича картеллар.