Muxamadiev r. O o f t a L m o L o g I y a

195 

 
rasm 11.3. Gipopion 
Tekshiruvda perikorneal ineksiya aniqlanadi. Shox pardaning orqa yuzasida 
va ba'zan gavxarda cho'kindi hosil bo'ladi (11.1-rasm). Oldingi kamera suyuqligida 
fibrin to’qimasini elementlarini birlashishi natijasida cho’kmalar shakllanadi. 
Mo'l ekssudatsiya tufayli old kameradagi suyuqlik shaffoflikni yo'qotadi. 
Dastlab, opalisensiya – tovlanish aniqlanadi, oldingi kameraning suyuqligida 
yaqqol yallig'lanish jarayoni bilan iplarni yoki zich fibrin konglomeratlarini ko'rish 
mumkin (11.2-rasm), gipopion (mikroorganizmlar bo'lmagan yiring, 11.3-rasmga 
qarang), gifema (qon) rasm-11.4. 
rasm.11.4. Gifema (qon) 

196 
Rangdor parda to'qimalarida shish paydo bo'lishi uning rangi o'zgarishiga olib 
keladi. Rangdor pardaning ko'k yoki kulrang-ko'k rangi ,yashil rangga aylanadi va 
jigar rang rangdor parda paydo bo'ladi. Rangdor parda rangining o'zgarishi uning 
giperemiyasi va undagi yashil rangga ega bo'lgan gemosiderin paydo bo'lishi 
tufayli yuzaga keladi. Gemosiderin gemoglabindan, qizil qon hujayralarining( 
eritrositlar) o’zgarishidan hosil bo'ladi. 
Iridotsiklitdagi mioz rangdor parda to'qimalarining shishishi va 
prostaglandinlarning yallig’lanishidan paydo bo’ladi. Qorachiqning yorug'likka 
reaksiyasi zaiflashadi yoki yo'qoladi. O'zgargan qorachiq, bu orqa sinexiya 
(rangdor pardaning oldingi gavxar kapsulasi bilan yopishishi ) shakllanishi bilan 
bog'liq. Ba'zan rangdor parda qorachiqni hamma qirrasi bilan gavxarga
yopishishi mumkin. Keyinchalik qorachiq yuzasiga ekssudatning cho'kishi bilan 
uning to'liq yopishishi sodir bo'ladi.Qorachiqning yopishishi ko'zning old va orqa 
kameralari orasidagi aloqaning buzilishiga olib keladi. Natijada, ko'z ichki
suyuqligi orqa kamerada to'planib, rangdor pardani oldingi tomondaniga chiqib 
ketadi (rangdor parda bombaji). 
Ba'zida rangdor pardaning ildizi limbal zonasi bilan birlashib - 
goniosinexiya paydo bo`ladi. O'tkir yallig'lanish davrida ko'z ichki bosimi reaktiv 
ko'tarilishi mumkin, ammo ba'zi holatlarda ko'zning gipotenziyasi ham kuzatiladi 
(kipriksimon tananing sekretor funksiyasining pasayishi tufayli). 
Differensial tashxis qizil ko'z sindromi bilan birga keladigan boshqa kasalliklar 
bilan o'tkaziladi: o'tkir konyunktivit, keratit, o'tkir glaukoma xuruji, ko'zning 
shikastlanishi. 
Davolash kasalxonada etiologik, patogenetik va simptomatik prinsiplarni 
hisobga olgan holda amalga oshiriladi. 
• Katta dozada yallig'lanishga qarshi dorilarni qo'llash patogenetik terapiyaning 
asosidir. Asosan tizimli ravishda (og'ir holatlarda) eng samarali 
glyukokortikoidlar ishlatiladi . Kortikosteroid terapiyasi yallig'lanish jarayoniga 

197 
qo'shimcha ravishda, glyukokortikoidlar o'rniga steroid bo'lmagan diklofenak ham 
qo'llaniladi. 
• Orqa sinexiya rivojlanishining oldini olish uchun midriatik dorilar
buyuriladi. Lazerli iridektomiya yordamida old va orqa kameralar orasidagi 
aloqani tezda tiklash mumkin. Fibrinoid sindrom fenomenini kamaytirish 
uchun fibrinolitik preparatlar va proteaz ingibitorlari maxalliy ravishda 
qo'llaniladi. Og’ir yiringli iridotsiklit bo'lsa, oldingi kamerani antibiotikli 
eritmalar bilan yuvishga to`gri keladi. 
Iridotsiklitni o'z vaqtida davolash to'liq yoki deyarli sog’lomlashishga olib keladi. 
Ammo uzoq muddatli iridotsiklit, ayniqsa takrorlanadigani jiddiy asoratlarni 
keltirib chiqarishi mumkin, masalan shox pardaning xiralashishi, ikkilamchi 
glaukoma, shox pardaning lentaga o'xshash degeneratsiyasi, ko'zning doimiy 
gipotenziyasi va h.z.lar 
Orqa uveit (oroidit) 
Alohida xoroidit kam uchraydi, xoroid va xorioretinit kuzatiladi. 
Orqa uveitli bemorlarni hech qachon ko'z og'rig'i, fotofobiya va yosh oqishi 
bezovta qilmaydi. Yallig'lanish markazining periferik joylashishi bilan kasallik 
belgilarsiz bo'lishi mumkin. Jarayonning markaziy sohasida to’r pardaning shishi 
tufayli, fotopsiya, metamorfopsiya, makropsiya yoki mikropsiyaning paydo 
bo`lishi sezilarli darajada ko'rish keskinligining pasayishiga olib keladi. 
Oftalmoskopiyada yallig'lanishli ko`z tubida oq rangga ega ekssudativ o`choqlar 
ko'rinadi, bu ekssudat shishasimon tanaga bo`rtib chiqqan, qizargan va notekis
chegarali ko`rinadi. Jarayon faolligi pasayishi bilan fibroz rivojlanadi. 
Xorioideya yupqalashadi, pigment hujayralari ko'payadi va atrofiya sohasida
pigment to'planadi (11.5-rasm). Kamdan kam hollarda, faol yallig'lanish jarayoni
vaqtida, to’r pardada yoki xorioidda qon ketishi kuzatiladi. 
Qiyosiy tashxis ekssudativ retinit bilan o'tkaziladi, dastlabki bosqichda 
nevus va xoroideya melanomasi bilan. Tashxisni aniqlashtirish uchun flyuoristentli 
angiografiya, elektrofiziologik, ultratovush va radioizotop tadqiqotlar qo'llaniladi. 

198 
Davolash etiotropik va yallig'lanishga qarshi terapiya bilan boshlanadi. 
Yallig'lanishni kamaytirish uchun glyukokortikoid dorilar parabulbar va mahalliy 
ravishda buyuriladi. Gormonal terapiyadan tashqari, tizimli steroid bo'lmagan 
yallig'lanishga qarshi dorilar qo'llaniladi. Ekssudat va qon ketishini kamaytirish 
uchun vobenzim preparatlari qo'llaniladi. Elektroforez ham qo`llaniladi 
.
rasm.11.5. O'tkazilgan xorioretinitning oftalmoskopik ko'rinishi 
Jarrohlik davolash - transskleral kriokoagulyatsiya yoki lazer koagulyatsiya. 
Prognoz jarayonning etiologiyasiga, lokalizatsiyasiga va tarqalishiga bog'liq. 
Orqa uveitning jiddiy asoratlari optik nerv atrofiyasi ,ekssudativ - qisman 
retinaning ko`chishi va ko'rish qobiliyatini yo'qotishiga olib keladi. 
UVEOPATIYA 
Tomirli qavat distrofik jarayonlarining etiologiyasi to'liq o`rganilmagan. 
Uveopatiyalarning rivojlanishida ma'lum rolni genetik kasalliklar va asab 
tizimining disfunksiyalari o'ynaydi. Odatda kasallik 20-30 yoshdan boshlanadi. 
Ko'p hollarda uveopatiya katarakta va ikkilamchi glaukomaning rivojlanishiga 
olib keladi. 

199 
Fuks sindromi geteroxromiya rangdor pardaning bir tomonlama atrofiyasi 
natijasida yuzaga keladi , anizokoriya siklit cho’kmalarni cho'kishi bilan 
xarakterlanadi. 
• Rangdor pardaning essensial mezodermal progressiv distrofiyasi - bu rangdor 
pardaning oldinga ko`tarilishi - ektopiya, pigment qatlamning qo`porilishi va 
rangdor pardaning kuchli distrofiyasi oqibatida teshiklar paydo bo'lishigacha 
namoyon bo'ladi. 
• Glaukomatik kriz sindromi siklit belgilari va shox pardaning shishi bilan 
birgalikda ko'z ichi bosimining bir tomonlama oshishi bilan tavsiflanadi. Ko'z ichi 
bosimi juda yuqori bo'lgan taqdirda ham, og'riqlar va inyeksiya mavjud emas. 
Xurujning davomiyligi 1 dan 15 kungacha. Xurujlar o'rtasidagi davrda kasallik 
namoyon bo'lmaydi. 
Davolash ko'z to'qimalarining metabolizmi va trofikasini yaxshilashga 
qaratilgan. Glaukoma xuruj paytida glyukokortikoidlar va midriatiklar 
qo'llaniladi. 
ANOMAL RIVOJLANISHLAR 
Rangdor pardaning rivojlanishidagi anomaliyalarga aniridiya (rangdor 
pardaning yo'qligi), uning kolobomasi, rang o'zgarishi (ikki xil rangli
geteroxromiya, albinizm), qorachiq patologiylari kiradi. Qorachiq diafragma 
funksiyasining buzilishi (aniridiya, koloboma, albinizm, polikoriya bilan) 
ko'rishning aniq pasayishi bilan birga keladi. Ko'pincha rangdor pardani 
rivojlanishidagi anomaliyalar tug'ma glaukomaga olib keladi. 
Kipriksimon tana va xorioideya anomaliyalari orasida kolobomalar ko'proq 
uchraydi. Xoroideyaning kolobomasi sohasida to’r parda rivojlanmagan yoki yo'q, 
keng kolobomalar bo’lgani uchun ko'rish kamayadi 
Profilaktika- Travmalardan saqlanish, operatsiya jarayonlarini benuqson amalga 
oshirish, organizmning umumiy kasalliklarini o`z vaqtida davolash. Doimo 
virusli infeksiylardan saqlanish choralarini ko`rish, shaxsiy gigiena talablariga 
rioya qilish tomir qavat kasalliklarining oldini olish imkoniyatlarini beradi 

200 
12-BOB 
GAVHAR KASALLIKLARI 
Gavhar kasalliklari quyidagicha klassifikatsiyalanadi. 
1.
Tug`ma anomaliylar: mikrofakiya- kichik gavhar, makrofakiya- katta gavhar,
sublyuksatsiya-gavharnining joyidan sijishi, tug`ma katarakta, afakiya- 
gavharning yo`qligi 
2.
Gavhar xiralashishi – katarakta. Katarakta (yunoncha. "Kataraktes" - 
sharshara) – linzalar shaffofligining buzilishi xuddi sharsharaning
ko`rinishiga o`xshaydi . Kataraktalar klassifikatsiyasi- tug`ma va orttirilgan
bo`ladi. Xiraligiga va joylashishiga qarab quyidagicha bo`ladi 
3.
- Tug'ma kataraktlar statsionar (ular rivojlanmaydi) va yumshoq (yadrosi 
yo'q).- Orttirilgan kataraktlar progressiv va yadro mavjudligi bilan
tavsiflanadi (ya'ni ularning yadrosi qattiq). 
Kataraktlarning quyidagi turlari shaffofligiga qarab old va orqa qutblar, 
oldingi piramidal, shpindel shaklidagi, qatlamli , periferik, zonular, orqa kub
shaklida, yadro, kortikal va to`liq kataraktalarga bo`linadi (12.1-rasm). 
rasm. 12.1. Katarakta turlari 
Orttirilgan kataraktlarning etiologiyasiga ko'ra quyidagilar : 
• qarilik; 
• ikkilamchi ( boshqa ko'z kasalliklari natijasida - glaukoma, iridotsiklit va 
boshqalar); 
. umumiy kasalliklar bilan bog'liq kataraktlar (masalan, diabet, infeksiyalar, 
skleroderma); 

201 
• zaharli moddalarning ta'siri tufayli katarakta; 
• travmatik katarakta (turli xil energiya ta'siriga bog'liq: mexanik, issiqlik, elektr, 
radiatsiya). 
Tug'ma katarakta 
Tug'ma kataraktlar ko'zning rivojlanishidagi barcha anormalliklarning 60 
foizini tashkil qiladi. Xiralashish asosan oldingi va orqa qutblar qobig’ida 
joylashadi va supurgisimon shaklida bo`ladi. Kam hollarda total umumiy 
tug'ma katarakta ham uchraydi. 
Aksial joylashgan katarakta ko'rish qobiliyatini sezilarli darajada kamaytiradi va 
ambliopiya rivojlanishiga olib keladi, shuning uchun tug'ma anomaliyalarni o'z 
vaqtida tashxislash va tuzatish muhimdir. 
Tug'ma kataraktlar quyidagilarga bo'linadi. 
• kelib chiqishi bo'yicha - irsiy va ona qornida ; 
.katarakta - bir va Ikki taraflama xiralashish
. ko'rish qobiliyatining pasaytirish darajasiga ko'ra - 0,3 va undan yuqori (I daraja), 
0,2-0,05 (II daraja), 0,05 (III darajadan) past. 
Tug'ma kataraktning quyidagi shakllari ajralib turadi: 
• Old polyar katarakta ko'rish keskinligiga ta'sir qilmaydigan yengil ikki 
tomonlama nosimmetrik shaffofliklarning paydo bo'lishi . 
• Orqa polyar katarakta ko'proq ko'rish qobiliyatini pasaytiradi, chunki bulut –
xiralashish markazga yaqinroq joylashadi va katta maydonni egallaydi. 
• Supurgisimon ( veeyer) shaklidagi katarakta - tug'ma katarakta, bunda yoyilgan 
shaklidagi xiralik bir qutbidan ikkinchisiga cho'zilib ketadi. 
• Qatlamli katarakta shaffof yoki kamroq bulutli yadro atrofida va shaffof 
periferik qatlamlarda uchraydi 
• To'liq katarakta - gavharning barcha tolalariga ta'sir qiluvchi bulutli xiralik. 
Keksalik kataraktasi patogenezi 
Yoshga bog'liq kataraktlarning etiologiyasi va patogenezi to'liq o`rganilmagan. 
Kasallikning birinchi namoyonlari 40 yoshdan oshgan genetik moyil odamlarda 

202 
uchraydi. Kataraktogenezda asosiy rol erkin radikal shikastlanishiga tegishli. 
Oqsillarning kimyoviy tuzilishidagi o'zgarishlar natijasida gavharning 
shaffofligini kamaytiradigan protein konglomeratlari hosil bo'ladi va glutation 
kaliy tarkibini kamaytiradi . Oqibatda natriy, kalsiy va suv kontsentratsiyasi 
oshib ketadi... 
Kortikal (kulrang) katarakta Kortikal kataraktlarda dastlab ekvator 
yaqinidagi korteksda bulut paydo bo'ladi, yadro esa uzoq vaqt shaffof bo'lib , 
bemorlarda markaziy ko'rish uzoq vaqt yuqori darajada qoladi. Kortikal katarakta 
rivojlanishining quyidagi bosqichlari ajralib turadi: .boshlang'ich, pishmagan,
pishgan va pishib o`tgan. 
• Dastlabki bosqich ekvatorial zonada biomikroskopiya paytida aniq ko'rinadigan 
shaffoflik, suv bo'shliqlari va vakuolalarning shakllanishi bilan tavsiflanadi (12.2-
rasm).• kelib chiqishi bo'yicha - irsiy va tug’ma; 
.kasallanishanish simmetriyasi bo'yicha - ikki va bir tomonlama; 
• ko'rish qobiliyatini pasaytirish darajasiga ko'ra - 0,3 va undan yuqori (I daraja), 
0,2-0,05 (II daraja), 0,05 (III darajadan) past. 
-Boshlang’ich kataraktada ko'rish keskinligi kamida 0,1 ni tashkil qiladi, ammo 
bemorlar "pashshalar" uchib yurishiga shikoyat qilishlari mumkin. 
- Yetilmagan kataraktning bosqichi. Xiralashish linzalarning deyarli butun 
korteksini egallaydi, bu esa ko'rish keskinligining pasayishi (tuzatish bilan 0,1 dan 
kam) bilan birga keladi. Shu bilan birga, linzalarning sirt qatlamlarida ham 
shaffoflikni saqlaydi (12.3-rasm).
-Pishib yetilgan katarakta davrda suv bo'shliqlari faol shakllanadi va 
detrit bilan to'ldiriladi, bu ba'zi hollarda gavhar hajmining sezilarli darajada
kattarishiga olib keladi. Shishgan ko`z olmasi oldingi kameraning burchagini 
to'sib qo'yadi va ikkilamchi (fokomorfik) glaukoma rivojlanishiga sabab bo'ladi. 
-Pishib o`tgan kataraktning bosqichi. Ushbu davrda linza suvni yo'qotishni 
boshlaydi, uning tolalari zichlashadi, shaffoflik bir xil va iflos kulrangga aylanadi. 
Yon chiroq yordamida tekshirayotganda yorug'lik nuri linzaga chuqur kirmaydi 

203 
(12.4-rasm). Ushbu davrda ko'rish keskinligi yorug'lik proeksiyasi to`griligi bilan 
ifodalanadi( pr.serta). 
rasm 12.2. Boshlang'ich katarakta (uzatishni o'rganish) 
rasm 12.3. yetilmagan magan katarakta shakl. 12.4. Yetilgan katarakta 
rasml 12.5. Kataraktning pishib o’tgan holati 

204 
• Kataraktning haddan tashqari pishib o`tgan bosqichi linzalar tolalarining 
progressiv parchalanishi va degeneratsiyasi bilan tavsiflanadi (12.5-rasm). Ko`z 
ichidagi osmotik bosimning oshishi, bu suyuqlikning kapsula orqali kirib borishini 
osonlashtiradi va ikkilamchi shishishni keltirib chiqaradi (sutkataraktining 
rivojlanishi). Keyinchalik, gavhar kortikal moddasining asta-sekin rezorbsiyasi
sodir bo'ladi, shundan so'ng ko'zda faqat gavharning kapsulasi qoladi xolos. 
Bemor yana narsalarning konturlarini farqlash qobiliyatiga ega bo'ladi va +10-
12 dioptriya kuchiga ega bo'lgan musbat linzalarni ishlatsa ko'rish paydo bo'ladi. 
Shuni ta'kidlash kerakki, boshlang'ichdan ikkinchi bosqichga o'tish uchun 
kamida bir necha yil talab qilinadi va yadroning rezorbsiyasi uchun o'nlab
yillar kerak bo'ladi. 
Yadroli (jigar rang) katarakta
rasm 12.6. Yadro kataraktasi 
Yadroli kataraktada fokoskleroz rivojlanadi - gavhar yadrosining 
zichlashishi, uning sarg'ayishi va linzalarning sindirish kuchi oshishi bilan birga 
keladi. Qisqa vaqt ichida, bu ko'zning sezilarli miopiyazatsiyasiga olib keladi ( -14 
dioptergacha). Keyin gavhar yadrosining shaffofligi yo‘qolib,ko'rish keskinligi 

205 
asta-sekin pasayadi (12.6-rasm). Pishgan jigar-rang kataraktada gidratatsiya 
jarayonlari ifoda etilmaydi . 
Asoratli katarakta 
Asoratli katarakta surunkali sust uveit, uveopatiyada, retinal distrofiyada, 
glaukomada va yuqori progressiv miopiyada bo`ladi.- 
Xiralashish ko'pincha orqa qutbidagi subkapsulyar o'zgarishlar bilan boshlanadi. 
Markazda joylashgan bu kichik xiralik ko'rish keskinligini sezilarli darajada 
kamaytiradi. Bemorlar quyoshli ob-havoda qorachiqlar torayganida ko'rish 
qobiliyatining keskin yomonlashayotganidan shikoyat qiladilar, va qorong'i
xonada, qorachiqlar nisbatan kengayganida yaxshi ko`rib o'zlarini yengil his 
qilishadi.
Qandli diabet kasalligidagi katarakta 
Katarakta diabetning dastlabki belgilaridan biri bo'lishi mumkin. Xiralik, odatda, 
orqa kapsulasi bo'ylab lokalizatsiya qilinadi va“chashka - piyolasimon“ shaklda 
bo'ladi. 
Travmatik katarakta 
Ko'z to'mtoq shikastlanishida gavhar mexanik shikastlanishi mumkin, bu esa 
gavharning old qismidagi subkapsulyar shaffoflikni xiralashtiradi. Bog'lovchi 
apparatni shikastlanishi bilan kuchli kontuziya gavharning joyidan ko`chib , 
shishasimon tanaga yoki ko'zning old kamerasiga chiqishiga olib keladi. 
Teshib o`tilgan travmalarda kirish yarasi bilan linza kapsulasi yorilib, linza
tolalari uning chegarasidan tashqariga chiqadi. Linza kapsulasining yaxlitligi 
buzilganda, autoimmun jarayonlar ko'pincha rivojlanadi. 
Yorqin yorug’lik energiya ham shikast yetkazuvchi omil bo'lishi mumkin. 
Lazer, infraqizil, ultrabinafsha nurlanish, shuningdek, rentgen nurlanishi gavharga
zarar yetkazishi mumkin, bu ko'rish qobiliyatini sezilarli darajada kamaytiradi. 

206 
Davolash 
Davolash usullari
Davolash faqat dastlabki bosqichda amalga oshiriladi, ammo u yuzaki xiralik 
rivojlanishini biroz sekinlashtirishi mumkin . Yadroviy va orqa kapsula
kataraktlarida samarasiz. Oftan Kataxrom, Pirenoxinum, Azapentacene va 
boshqalar kabi dorilar qo'llaniladi. 
Kataraktani jarrohlik yo'li bilan olib tashlash (ekstraktsiya) bugungi kunda
gavhar xiralikni davolashning yagona samarali usuli hisoblanadi. Kataraktalarni 
jarrohlik davolash uchun ko'rsatmalar professional faoliyatda va kundalik hayotda 
zarur bo'lgan ko'rish keskinligi bilan belgilanadi. Ko'rish qobiliyati 0,1 dan past 
bo'lgan tug'ma katarakta bola hayotining birinchi oylarida jarrohlik davolanishni 
talab qiladi. Agar ko'rish keskinligi 0,1-0,3 bo'lsa, operatsiya 2-5 yoshda amalga 
oshiriladi.
Kataraktani olishning ikki yo'li mavjud: ekstrakapsulyar va 
intrakapsulyar. 
• Katarakta intrakapsulyar ekstraktsiyasi - kapsula sumkasi bilan birga olib 
tashlash. Ushbu usul juda shikastlidir va ko'plab asoratlarga olib keladi (to’r parda 
ko`chishi, ikkinchi darajali glaukoma, shox pardaning distrofiyasi va boshqalar). 
Zamonaviy sharoitda bunday operatsiya faqat sinn bog’lamlari yorilgan 
bemorlarda qo'llaniladi. 
• Ekstrakapsulyar kataraktani ekstraktsiyalash gavharni (yadro va kortikal 
massalar) olib tashlashni o'z ichiga oladi, bunda kapsula sumkasi va bog'lovchi 
apparatlar saqlanib qoladi. Ushbu operatsiya oldingi texnikaga xos bo'lgan ko'plab 
asoratlarning oldini olishga imkon beradi, ammo orqa kapsula epiteliyasining 
o'sishi, ikkinchi darajali membranoz kataraktning shakllanishi tufayli qaytalanishi
mumkin. Ushbu usulning eng zamonaviy modifikatsiyasi - bu fakoemulsifikatsiya 
( gavharni ultratovush bilan maydalab so`rib olish), so'ngra massalarini 

207 
aspiratsiya qilish va ko'z ichi linzalarini implantatsiya qilish. Ushbu usul 
operatsiyani kichik (2.8-3.2 mm) kesish orqali , o'z-o'zidan yopiladigan kesma
orqali amalga oshiriladi. 
Afakiya va uni tuzatish 
Artifakiya - bu sun'iy ko'z ichi linzalarini implantatsiyadan keyingi ko'zning 
holati. Afakiya (afakiya) - gavharning yo'qligi (masalan, katarakta 
ekstraktsiyasidan keyin). Quyidagi simptomlar majmuasi afakiya uchun 
xarakterlidir: yuqori gipermetropiya, chuqur old kamera, iridodonez harakati bilan 
titraydigan rangdor parda.
Afakiyani tuzatish usullari: 
• Afakiyani tuzatish +11-13 diopter kuchiga ega bo'lgan musbat
linzalardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Biroq, afakiya bilan og'rigan 
odamlarning taqishi kerak bo'lgan qalin ko'zoynaklar hayot sifatini sezilarli 
darajada pasaytiradi.
Ushbu holatni tuzatishning alternativ usuli - bu kontakt linzalaridan 
foydalanish. 
• Ko'z ichidagi tuzatish, sun'iy ko'z ichi linzalarini («sun'iy linzalar») 
implantatsiyasini anglatadi. Ko'z ichi linzalari oldingi kameraga, rangdor pardaga 
yoki orqa kameraga o'rnatilishi mumkin. Kapsula ichidagi sun'iy linzalar yaxshi
fiziologik joylashadi. Polimetil -metakrilatdan tayyorlangan qattiq ko'z ichi 
linzalari ishlatiladi va fakoemulsifikatsiya bilan buklangan holatda 
joylashtiriladigan moslashuvchan ko'z ichi linzalarining ko'plab modellari 
qo'llaniladi. Gidrofobik akril linzalar orqa kapsulaga o`rnatiladi, bu epiteliyning
ko'payishiga va natijada ikkilamchi kataraktning rivojlanishiga to'sqinlik qiladi. 
Fakoemultsifikatsiya jarayoni

208 
Katarakta jarrohligining asoratlari 
Ko'pgina asoratlar eskirgan davolash usullaridan foydalanish bilan bog'liq. 
Iridoxrustal diafragmaning yaxlitligining buzilishi, ayniqsa, intrakapsulyar 

209 
ekstraktsiyadan keyin bo`ladi. Shishasimon tana oldinga siljiydi, bu uning oldingi
kamera yo'qolishiga va qorachiq buzilishlarga olib keladi. Vitreal tuzilmalar 
oldingi kameraning burchagiga tiqilib afakik glaukoma rivojlanishiga olib keladi. 
Shishasimon tana tolalarining ichki korneal epiteliya hujayralari bilan aloqasi
distrofiyaga olib keladi. Aftakiya ko'zlardagi vitreusning oldinga siljishi, 
ko'zning orqa qutbidagi bosimning pasayishi tufayli to’r parda ko`chish xavfini 
oshiradi. Afakiyaning asoratlari sifatida ba'zan makula degeneratsiyasi rivojlanadi. 
Saqlangan orqa kapsula mavjud bo'lganda, epiteliyaning qolgan hujayralari 
markaziy yo'nalishda harakatlanadi. Ushbu jarayon nuqsonli tolalarini ishlab 
chiqarish bilan yorug'likni noto'g'ri qaytaradi va ko'rishni kamaytiradi. Yosh 
bemorlarda epiteliya o'sishi ko'proq xarakterlidir, keksa odamlarda esa fibroz 
aniqroq namoyon bo'ladi. Yuqorida tavsiflangan kapsuladagi o'zgarishlar 
ikkilamchi katarakt deb ataladi (12.7-rasm). 
rasm 12.8. Ikkilamchi katarakta 
Katarakta ekstraktsiyasidan so'ng, choklarning taranglashishi va 
chandiqlarni davolash jarayonlari ta'sirida shox pardaning shaklini buzilishi tufayli 
astigmatizm paydo bo'lishi mumkin.. Jarrohlik ta'siridan so'ng uzoq vaqt

210 
davomida operatsiya qilingan bemorlarda operatsiyadan keyingi chandiqda
shox parda shikastlangan holatlar kuzatiladi. 
Fakoemulsifikatsiya usuli barcha kamchiliklardan xoli qiladi, bu 
texnologiyaga rioya qilinsa amalda xavfsizdir. O'z-o'zidan yopiladigan kesma 
ko'zning kuchiga ta'sir qilmaydi va 2-3 hafta ichida bitib ketadi. Induksiyalangan 
astigmatizmning yo'qligi va IOLning fiziologik holati yuqori ko'rish funksiyalarini 
va rangdor parda diafragma funksiyasini saqlab qolishni ta'minlaydi. Zamonaviy 
linzali materiallar to’r pardani ultrabinafsha va ba'zi modellarda ko'rinadigan
spektrning qisqa to'lqinlinurlaridan ham himoya qiladi . Gavharning orqa
kapsulaga yopishishi tufayli ikkilamchi katarakta xavfini kamaytiradi. 
Kataraktani olib tashlashning har qanday usuli bilan operatsiyadan keyingi
autoimmun uveit paydo bo'lishi mumkin. Turli mualliflarning fikriga 
ko'ra, operatsiyadan keyingi uveit 5-20% hollarda uchraydi. Yallig'lanish
jarayonining og'irligi har xil bo'lishi mumkin - kamera suyuqligining
yengil opalansiyasidan tortib to panuveitgacha. Shuni ta'kidlash
kerakki, kataraktani olib tashlashning zamonaviy usullari bilan uveit
kamdan-kam uchraydi. 
Gavharning anomal rivojlanishi 
Gavhar shakllanishida anomaliyalar mavjud (tug'ma kataraktlar, afakiya va 
bifakiya), obyektiv shakllari (oldingi, ichki va orqadagi lentikonus, linzalarning
kolobomasi, sperrofakiya) va uning kattaligi (mikrofakiya). 
• Tug'ma afakiya,odatda, boshqa nuqsonlar bilan birga keladi. Tug'ma 
afakiyaning ikki xil turi mavjud: birlamchi (gavhar aplaziyasi tufayli) va 
ikkilamchi (gavharning bola ona qornida so`rilishi evaziga kapsula yorilishi 
natijasida). 
Old va oldingi lentikonuslar – mos ravishda linzalarning old va orqa qutblari 
mintaqasiga konus shaklida bo`rtib chiqishlardir. 
•gavhar kolobomasi xorioid va rangdor pardaning kolobomasi bilan birga
uchraydi va 30% hollarda, gavharning xiralashishi bilan birga uchraydi.

211 
• Mikrofakiya gavharning kichik o'lchamlari va sharsimon shakli bilan
ajralib turadi. Bog'lovchi apparatning haddan tashqari kuchi oshishi sinn 
boylamlarining yorilishiga va linzalarning subluksatsiyasi paydo bo'lishiga olib 
keladi. Qorachiq gavharni qisib qo'yishi ham mumkin. Bu esa qorachiq 
bloklanishiga va ikkilamchi fakotopik glaukomaning rivojlanishiga olib keladi. 
Gavhar kasalliklarining profilaktikasi- tug`ma nuqsonlar bo`lmasligi 
uchun xomilador ayollar skrinning markazida doimiy nazoratda bo`lishlari
kerak,qarindoshchilik nikohlar qat`iyan man qilinadi. Katta yoshdagi insonlar
quyosh radiyatsiyasi va boshqa rentgen , kuchli elektr nurlanishlardan saqlanishlari
lozim. Asoratli kasalliklardagi kataraktalarning oldini olish uchun diabet va boshqa 
umumiy kasalliklar bilan og`rigan bemorlar, doimiy mutaxassis vrachlar ko`rigida 
bo`lishlari kerak. Travmatik kataraktalar bo`lmasligi uchun himoyali ko`z 
oynaklar tavsiya etiladi.
13-BOB.
SHISHASIMON TANA - KASALLIKLARI 
Shishasimon tananing kasalliklari klassifikatsiyasi 
Etiologik jihatdan: 
1.Tug`ma ( Nori kasalligi-shishasimon tana to`r pardadan ajralgan bo`lib, 
keyinchalik katarakta paydo bo`ladi , bu bolalarda eshitish qobiliyati kam, aqliy 
zaif ham bo`ladi)
2.Yallig`lanish – xorioidea yallig`lanishi oqibatida shishasimon tanaga ham o`tadi 
va yiringli endooftalmit, panoftalmit shaklida kuzatilshi mumukin 
3. Destruktiv bo`ladi. 
Shishasimon tana kasalliklari biomikroskopiya, oftalmoskopiya va 
ultratovush yordamida aniqlanadi, kasallik shaffoflikning vaqtincha yoki doimiy 
ravishda buzilishi bilan ifodalanadi. 
Shishasimon tananing destruksiyasi 
Vitaminlar yetishmovchiligi jarayonlarida har xil turdagi xiraliklar hosil bo'ladi. 

212 
• Ipsimon destruksiyasi yuqori asoratli miopiyada kuzatiladi. Bunda
shishasimon tanada kulrang-oq -suzib yuruvchi tolalar aniqlanadi. 
• Donali destruksiya tomir qatlam yallig‘langanda, to`r parda ko’chishida,
ko’z ichidagi o`smalarda va travmalarda paydo bo`ladi. Destruksiya donalari 
kul -rang va jigar rangda uchraydi. 
. Oltin va kumush rangli „yomg’irlar sindromi“ , qandli kasallikda -
xolesterin, kalsiy va magniy kristallari shishasimon tanada modda almashishi 
buzilishi oqibatida paydo bo`ladi. 
Rivojlangan destruksiyasi ko'rish o`tkirligini sezilarli pasayishiga olib 
keladi. Davolash tanadagi metabolik jarayonlarni normallashtirishga qaratilgan. 
Metabolik jarayonlarni yaxshilaydigan mahalliy dorilar (emoksipinning 1% 
eritmasiga subkonyunktival inyeksiya, 4% - taurinning eritmasini instillatsiya 
qilinadi). 
Shishasimon tana destruksiyasining patogenezi. Destruksiyada 
shishasimon tana tolalari qalinlashib xiralashadi, keyinchalik suyuqlasha boradi. 
kollagen va gialuron kislotalari bir-biridan ajralib, orasida bo`shliq paydo bo`ladi , 
oqibatda hajmi kamayadi. 
Shishasimon tananing shilimshiq va suyuq qismlarga bo`linadi va to`r 
pardadan ajralib ketib bemor ko`rish qobiliyatini yo`qotadi. Bu holat yuqori 
darajali miopiyalarda, qari kishilar jismoniy zo`riqqanda, rivojlangan
aterosklerozlarda, bosh miya og`ir travmalarida va og`ir kechadigan infeksion 
kasalliklarda kuzatiladi.

213 
rasm13.1. Oltin yomg'ir simptomining biomikroskopik surati 
Yallig'lanish jarayonlari 
Shishasimon tana yallig'lanishi (endoftalmit) jarayoni uveit, teshilgan shox 
pardaning yaralari, kirib boruvchi jarohatlar, yoki operatsiyalardan so'ng yuzaga 
keladi.Xorioid yallig'lanishida , shishasimon tanada suzuvchi xiralashganlik , 
sarg'ish-kulrang yoki sarg'ish-yashil refleksi ko'rinadi. Ko'zning gipotenziyasi 
kuzatilishi mumkin.Shishasimon tana endoftalmiti traksion to`r parda ajralishiga 
olib kelishi mumkin. Bundan tashqari, ko'pincha ko'zning subatrofiyasi 
rivojlanadi.Terapiya tamoyillari uveitni davolashga o'xshaydi. Jiddiy yallig'lanish 
jarayonlarida dorilar to'g'ridan-to'g'ri shishasimon tanaga kiritiladi.
Shishasimon tanadan qon ketish 
Qon ketishi (gemoftalmus) gipertenziya, qandli diabet bilan og'rigan 
bemorlarda, jarohatlardan yoki operatsiyalardan keyin yuzaga 
keladi.Gemoftalmiyada ko'rishning og'riqsiz keskin pasayishi, yorug'likni idrok 
etishgacha (to'liq gemoftalmiya bilan) kuzatiladi. Biomikroskopiyada qizg'ish tusli 
(to'liq gemoftalmus) amorf massa yoki harakatlanadigan bir xil massa (qisman 
gemofthalmus, 13.2-rasm) ko'rinadi. Ko`z tubi-ko’z tubi refleksi keskin 

214 
zaiflashadi yoki yo'q. Gemoftalmiyada, to’r parda ko`chishini istisno qilish 
uchun, ultratovush tekshiruvi majburiydir.
rasm. 13.2. Qisman gemoftalmusning biomikroskopik tasviri 
Davolash: yangi gemoftalmda binokulyar bog’lam qo`yiladi, yotoq rejim 
belgilanadi va 2-3 soat davomida ko'z atrofiga sovuq kompress 
qo`yiladi.gemostatiklar, so'ngra fibrinolitik dorilar qo`llaniladi. Agar 
farmakoterapiya samarasiz bo'lsa, birinchi 7-10 kun ichida vitrektomiya amaliyoti 
o'tkaziladi. 
Shishasimon tananing yiringlashi – endooftalmit deb aytiladi. 
Endooftalmit ko`pincha shox pardaning yiringli kasalliklarida, og’ir teshib 
o`tuvchi jarohatlarda va ko`z olmasining operatsiyalaridan keyin paydo bo`ladi ( 
katarakta, glaukoma va h.k.z lar). 
Bu jarayonda ko`rish o`tkirligining keskin kamaiyshi, rangdor parda va
xorioidning birga yiringlashi oqibatida ko`z og’rig’i, ko`z yoshi ko`payishi, 
ko`z olmasi, konyunktivada aralash inyeksiyasi paydo bo`ladi. Shox parda 
xiralashishi, old kamera suyuqligining xiralashishi oqibatida ko`z tubini 

oftalmoskopiya qilib bo`lmaydi. Ultratovush tekshiruvlarida shishasi
ko`plab suzib yuruvchi ipsimon yiringli moddalar aniqlanadi. 
Davolash asosan yiringni jarroxlik yo`li bilan tozalash prinsip
asoslangan bo`lib, parasi
eritmasi 1.1000 ertilib) bilan ko`z ichi yuvi
Bemorning tuzalish prognozi davolashning erta boshlanishiga 
rasm. 13. 2. A. Shox pardani teshib o`tuvchi jarohatdan keying 
rasm 13.2. B. Yirringnl tozalash 
rasm. 13. 2. C. jaroxatni ksenot
rasm. 13. 2. D. 1
Panoftalmit – ( grekcha
qatlamining o`tkir yiringli yallig
infeksiyalarning ko`z olmasiga har
215 
oftalmoskopiya qilib bo`lmaydi. Ultratovush tekshiruvlarida shishasi
ko`plab suzib yuruvchi ipsimon yiringli moddalar aniqlanadi. 
Davolash asosan yiringni jarroxlik yo`li bilan tozalash prinsip
asoslangan bo`lib, parasintez orqali ko`z olmasi ichi kuchli antibiotiklar ( Fortum 
rtilib) bilan ko`z ichi yuviladi.
Bemorning tuzalish prognozi davolashning erta boshlanishiga 
asm. 13. 2. A. Shox pardani teshib o`tuvchi jarohatdan keying endoftalmit.ko`rish
asm 13.2. B. Yirringnl tozalash – ikkilamchi jarroxlik amaliyoti 
asm. 13. 2. C. jaroxatni ksenotransplantat bilan qoplash amaliyoti
asm. 13. 2. D. 1- oydan keying ko`z holati. Ko`rish 0.08. 
( grekcha- pan hammasi, oftalmos- ko`z) ko`zning hamma 
qatlamining o`tkir yiringli yallig’lanishi. Panoftalmit- og’ir yiringli
siyalarning ko`z olmasiga har xil yo`llar bilan kirishi ( 
oftalmoskopiya qilib bo`lmaydi. Ultratovush tekshiruvlarida shishasimon tanada
ko`plab suzib yuruvchi ipsimon yiringli moddalar aniqlanadi.
Davolash asosan yiringni jarroxlik yo`li bilan tozalash prinsiplariga 
ntez orqali ko`z olmasi ichi kuchli antibiotiklar ( Fortum 
Bemorning tuzalish prognozi davolashning erta boshlanishiga bog’liq. 
ndoftalmit.ko`rish-nol. 
67
ansplantat bilan qoplash amaliyoti 
ko`z) ko`zning hamma 
ir yiringli 

216 
adenovirus,stafillakok,streptokok,pnevmokok, ko`k yiring tayoqchasi, 
zamburug’lar orqali va sepsisdan keyin paydo bo`ladi. 
Panoftalmitda ko`z og’rig’i, shish, qovoq va konyunktiva giperemiyasi,shox 
parda shishi bilan birga 1-3 kun ichida old kamera yiring bilan to`ladi. Ekzooftalm 
paydo bo`ladi va bemorlarning umumiy ahvoli yomonlashib, isitmasi ko`tariladi ,
ko`ngli ayniydi, hamda qusa boshlaydi.
Davolash- Umumiy ahvolni kuchaytiradigan dorilar bilan birga, venaga va 
muskul ichiga keng spektrli antibiotiklar( morfotsiklin, fortum va h.k.z), 
shishasimon tana ichiga 1-10 000 fortum 0,3ml. kiritiladi. Ko`rish tiklanmasa ham 
ko`z olmasini saqlab qolishga harakat qilinadi. Shundayam tuzalmasa ko`z olmasi 
evisteratsiya qilib olib tashlanadi. 
.
rasm 14.1 Panoftalmit 
Profilaktikasi- Yuqori darajali miopiyaning oldini olish , ateroskleroz va 
gipertoniyning rivojlanish fazalarining oldini olish, travmalardan ehtiyot bo`lish 
zarur. 
14-BOB. 
TO`R PARDA KASALLIKLARI 
To`r pardaning asosiy kasalliklari klassifikatsiyasi 
• Retinal angiopatiya; 
• to`r parda ko`chishi; 

217 
• distrofiyalar; 
• diabetik retinopatiya; 
• to'r pardasi yirtilishi; 
• makula degeneratsiyasi, makulodistrofiya 
• retinitlar 
Gipertonik retinopatiya 
To`r parda o`smalari 
To`r pardaga qon quyilishi 
Etiologiyasiga qarab to`r parda patologiyalar turli xil umumiy va tizimli 
kasalliklar - gipertenziya, diabet, buyrak va buyrak usti bezlari kasalliklari, 
shuningdek, ko'zning shikastlanishi, boshning shikastlanishi bilan yuzaga kelishi 
mumkin. Ba'zi yuqumli kasalliklar (gripp va boshqalar) to’r pardaning kasalliklari 
bilan murakkablashishi mumkin.Asosiy "xavf guruhlari" o'rta va yuqori 
miyopiyasi bo'lgan odamlar; homilador ayollar,qandli diabet kasalligi bilan 
og’rigan qari kishilar. 
Distrofik to`r parda kasalliklarning etiologiyasi- qarilik, genetik , 
qon tomir kasalliklari,chekish, alkogolizm, ekologik holatlar. 
To`r parda distrofiyalarining patogenezi 
Asosiy kasallik jarayon to`r pardani oziqlantiradigan arteriyal tomirlar torayishi 
natijasida makular sohada to`r parda epiteliyasiga to`plangan metabolik 
moddalar kolbochka va tayoqchalar funksiyasini buzib, atrofik o’choqchalar – 
druzalar hosil qila boshlaydi va quruq makulodistofiya paydo bo`ladi. 
Boshqa hollarda to`r parda tagidagi qon tomirlar devorlari o`tkazuvchanligi 
buzilishi oqibatida, mayda juda zaif tomirchalar yangidan paydo bo`ladi. Bu
zaif tomirchalardan qon tashqari to`qimalarga chiqib ketib, mahalliy to`r parda 
epiteliyasi tagiga qon, yoki plazmalar oqib chiqishi natijasida makula epiteliyasi 
ko`chishi kuzatiladi- nam makulodistrofiya deb nomlanadi va bemorlarda
ko`rish o`tkirligi keskin kamayib ketadi. 
To’r pardada ko'pincha patologik o'choqlar qon quyilishi, anevrizmalar, 
retinal atrofiyalar aniqlanadi. 

218 
To’r pardaga qon quyilishning bir nechta turlari bor. 
• Qon taram-taram yoki "olov tillari" shaklida bo`lib, ular nerv tolalari qatlamida 
joylashadi(14.1-rasm). 
•Qon dumaloq- doirasimon bo`lib, qon ketish chuqurroq qatlamlarda joylashadi. 
Oldingi (retrovitreal) qon ketishlar “piyola” yoki “qayiq” shaklida bo'ladi. 
Shishasimon tananing orqa chegara membranasi va to'r parda orasidagi bo'shliqqa 
qon ketish odatda yangi hosil bo'lgan tomirlar hisobiga yuzaga keladi. 
rasm 14.1. Markaziy retinal vena okklyuziyasi paytida retinal qonash 

219 
rasm 14.2. Subretinal oldingi qon ketishlar, quyuqlashgan qon oq plazmasi bilan ajralib turibdi,tagidan retinal 
tomirlar o'tayapti (14.2-rasm). 
• Subretinal qon ketishlar subretinal neovaskulyarizatsiyani anglatadi, 
chunki retina va xorioid o'rtasida qon tomirlari yo'q. Retina tomirlari bunday 
qonning tagidan o'tib ketadi (14.3-rasm). 
Retinadagi patologik o'choqlar oq yoki sarg'ish rangga ega bo'lib, aniq konturlarga 
ega. 
• "Qattiq" ekssudat - sarg'ish lipidlarning to'planishi. Lipoproteinlarning qon 
tomiridan o'tkazuvchanligi oshishi bilan qon tomiridan chiqishi tufayli bo’ladi 
Oq rangdagi "paxtaga o'xshash" o'choqlar - joylashgan joyi konturli nerv tolalari 
qatlamida ( infarkt) vujudga keladi. 
Druza - Brux membranasida sariq pigmentli eozinofil moddalarning 
to'planishi (pigment epiteliy ostida) oqibatida bir-biri bilan birlashishib qotishdan 
paydo bo`ladi. 
Retinal shishlar. quyidagi turlarga ajratiladi: 
diffuz to’r parda shishi (to’r parda suyuqlik uning diffuz qalinlashishiga olib 
keladi); 

220 
to’r parda kista shishi (suyuqlik alohida bo'shliqlarda to'planadi, buning natijasida 
to’r parda to'qimasi ko'plab chuqurchaga o'xshaydi).
rasm14.3. Subretinal qon quyilishi, atrofi erqln chegaralangan 
rasm 14.4. Xorioretinal atrofiya o'choqlari 
To`r parda yirtilishi taqasimon yoki dumaloq ko'rinishda , yoki "qopqoq"qa 
o`xshab ham uchrashi mumkin. 

221 
To’r parda atrofiya zonalari turli pigmentatsiya bilan ajralib turadi (14.4-
rasm). Ko’z tubi rangini aniqlaydigan pigment retinal pigment epiteliyada va 
xorioid tomirlari orasidagi bo'shliqda joylashgan. Ko’z tubining pigmentatsiyasi 
har xil bo'lishi mumkin - pigmentning to'liq yo'qligidan tortib to aniq – kuchli 
pigmentatsiya bilan "parket"gacha. Shaffof rangli to’r parda orqali xorioidning 
to'liq atrofiyasi oq sklera rangda ko'rinadi. 
To`r parda qatlamlaridagii o'zgarishlar (14.5-rasm). To’r parda 
qatlamlari ajralishi (retinoshiziz) yoki ko`chishida uchrashi mumkin. 
rasm. 14.5. To’r parda qatlamlarining o'zgarish holatlari 
1..pigment epiteliyasi, membrana Brux, xorioidea 
11..to’r parda ajralishi, to’r parda ko`chishi 
111..pigment epiteliya ko`chishi 
1Y..xorioideadagi o`sma 
• Retinoshizis - aniq suyuqlik bilan to'ldirilgan silliq "pufak" paydo bo'lishi bilan 
neyrosensor to`qimaning qatlamlanib ajralishi. 
• To`r parda ko`chishi to’r pardaning neyrosensor qatlami pigment epiteliyasidan 
ajralganda rivojlanadi. 

222 
To`r parda tomir kasalliklari 
Markaziy retinal vena tomir trombozi 
Markaziy retinal vena trombozi eng keng tarqalgan retinal qon tomir 
kasalliklaridan biridir. 50 yoshdan oshgan bemorlarda eng ko'p uchraydi. Markaziy 
retinal venaning okklyuziyasi odatda skleraning etmoid plastinkasi tomonida sodir 
bo'ladi: markaziy arteriya markaziy retinal tomirni siqishi oqibatida venada 
tromboz paydo bo'ladi.
Okklyuziya qilishga moyil bo'lgan umumiy va mahalliy omillar bor 
rasm 14.6. Markaziy retinal vena trombozi 
rasml 14.7. Markaziy retinal venaning yuqori temporomandibulyar shoxchasining okklyuziyasi 

223 
Umumiy moyillikka olib keladigan omillar: arterial gipertenziya, 
ateroskleroz, qandli diabet, tizimli vaskulit va qonning quyuqligi oshishi bilan 
kechadigan holatlar (masalan, miyeloma, politsitemiya). 
• Mahalliy xavf omillari: ko’ruv nervi diskning shishi yoki qurishi, ko'z ichi 
bosimi oshishi, tomirning o'sma orqali siqilishi. 
.Markaziy retinal venaning trombozi ko'rish keskinligini o'ndan , yoki yuzdan bir 
qismigacha tez, og'riqsiz pasayishiga olib keladi. Oftalmoskopiyada ko'p, tez-tez
paydo bo`ladigan to’r parda qonashlari, "paxtaga o'xshash" o'choqlar, buralgan 
venalar, shuningdek ko’ruv nerv diski shishi kuzatiladi. Ko’z tubi “ezilgan 
pomidor” ga o`xshab tasvirlanadi (14.6-rasm). 
Venaning markaziy filiali trombozida qon gorizontal o'rta chiziqdan deyarli 
pastga yoki yuqoriga o'tmaydi (14.7-rasm). 
Tomirning markaziy trombozini davolash vena okklyuziyasini erta yo'q qilishga 
asoslangan. Qo'shimcha tekshiruv neovaskulyarizatsiya va ikkilamchi 
glaukomaning ko'rinishini o'z vaqtida aniqlash va to’r pardaga lazer 
koagulyatsiyasini amalga oshirish uchun 6 oy davomida ,2 hafta ichida kamida 1 
marta o'tkaziladi. Okklyuziya paytida ko'rish prognozi okklyuziya turiga va to’r 
parda shikastlanish hajmiga, shuningdek, ko'z ichi bosimining (ikkinchi darajali 
glaukoma) ko'payishiga bog'liq, bu odatda markaziy retinal venaning trombozidan 
3-4 oy o'tgach sodir bo'ladi. 
Markaziy retinal arteriyaning okklyuziyasi 
Markaziy retinal arteriya okklyuziyasi asosan 60 yoshdan oshgan erkaklar orasida 
uchraydi. 
Etiologiyasi va patogenezi 
Ko'pincha markaziy retinal arteriyaning okklyuziyasi emboliya tufayli yuzaga 
keladi. 
• Tromboemboliya- miokard infarkti, klapanlardagi revmatik jarayonlar, 
shuningdek uyqu arteriyalarining aterosklerotik shikastlanishi bilan (umumiy yoki 
ichki) yuzaga kelishi mumkin. 
• Bakterial emboliya endokarditdan keyin bo`lishi mumkin. 

224 
• Xolesterol emboliyasi umumiy yoki ichki uyqu arteriyasining 
aterosklerotik blyashka parchalanishi natijasida yuzaga keladi. 
Markaziy retinal arteriya okklyuziysi qon tomirlarining obliteratsiyasiga olib 
keladi. Retinal arteriyalarda qon aylanishining to'xtatilishi, to’r parda ichki 
qatlamlarining ishemik shishishiga olib keladi va natijada atrofiya va glioz paydo 
bo'ladi. 
rasm 14,8 Retinal markaziy arteriya emboliyasi
rasm 14. 10 Markaziy retinal arteriyasi pastki temporal tolalisning okklyuziyasi. Optik nerv diskidagi tomir
bo'shlangan joydagi emboliya 
Klinik ko`rinishi 

225 
Markaziy retinal arteriyaning okklyuziyasi to'satdan, juda tez (bir necha 
soniya yoki bir necha daqiqa ichida) ko'rishning og'riqsiz ravishda tezda 
yo`qolishi bilan sodir bo`ladi. Oftalmoskopiyada to'r parda ishemik shish tufayli 
oq-kulrang ko'rinadi. To’r pardaning arteriyalari va venalari sezilarli darajada 
torayadi, ba'zida markaziy retinal arteriyada emboliya ko'rinadi. Markaziy 
chuqurcha hududida to'r pardasi yupqa bo'lib orqasidan xorioid ko'rinib turadi - 
bu "olcha suyagi" alomati deyiladi(edematoz to’r pardaning oq-kulrang fonida 
yorqin qizil rangli chuqurcha, 14.8-rasmga qarang). 
Siliyar arteriya sohasida deyarli o'zgarmagan to'r parda saqlanib qoladi 
(14.9-rasm). Ba'zida bunday holatlarda yetarlicha yuqori ko'rish o`tkirlligi 
saqlanib qoladi (ammo ko'rish maydoni keskin torayib ketadi). 
Markaziy retinal arteriya shoxlarining okklyuziyasi vaqtida retinal 
arteriyalarning bifurkatsiyasida shu zona atrofida ishemiya sodir bo'ladi. 
Kasallikning belgilari to’r parda ta'sirlangan hududining kattaligiga va holatiga 
bog'liq. Agar okklyuziya makula tomirlarida bo'lsa ko'rish o`tkirligi ham sezilarli 
darajada pasayadi(14.10-rasm). 
Davolash 
To’r pardada qaytarilmas shikastlanish arterial qon oqimining to'liq 
qisilganidan 1-1,5 soat o'tgach rivojlanadi. Okklyuziya 24 soatdan kam bo'lsa, 
markaziy retinal arteriyada qon oqimini tiklashga harakat qilish kerak . Davolash 
maqsadi vazodilatatsiya qilish va emboliyani yo`qotishga qaratiladi. 
• Bemor to'r pardasida qon oqishini ko'paytirish uchun bemor boshini past 
qilib yotishi kerak.Ko'z ichi bosimini kamaytirish, ko'z qovog'ini massaj qilish, 
oldingi parasentez va har biri 250 mg asetazolamiddan 2 tabletka ichiladi. 
• Arteriya spazmini yo`qotish uchun tomir ichiga 2 ml 2% papaverin 
eritmasi yuboriladi. 

226 
• bemorga 95% kislorod va 5% karbonat angidrid (karbogen) aralashmasini har 2 
soatda 10 minut davomida nafas oldirish tavsiya qilinadi. ( rasm 14. 10) 
Markaziy retinal arteriyaning pastki chakka shoxchasi okklyuziyasida ko’ruv 
nervi diski bo'shlig'idagi embolni ajratamiz 
Mikroanevrizmalarning shakllanishi; 
Patologik tomir o'tkazuvchanligi, tomirlarning okklyuziyasi; 
• neovaskulyarizatsiya
• fibrozaskulyar to'qimalarning to'r pardani tortishishi ( traksiya) 
rasm. 14.9. Markaziy arteriya emboliyasi, silioretinal arteriya saqlangan holat
rasm. 14.9. Sillio-retinal arteriya sog’lomlik vaqtidagi markaziy arteriya emboliyasi 

227 
rasm.14.10. Markaziy retinal arteriyaning pastki temporal tarmog’ining okklyuziyasi. Ko’ruv nervi diskida tomir 
bo'shlig'idagi embolni ajratamiz 
• Fibrinolitik terapiya samarasiz va mamlakatimizda keng tarqalgan 
emas.Keyingi tekshiruvlar 2 hafta ichida kamida 1 marta o'tkaziladi. Rangdor 
pardaning rubeozi (neovaskulyarizatsiya) aniqlanganda, to’r pardada panretinal 
lazer koagulyatsiyasi amalga oshiriladi. 
Diabetik retinopatiya 
Diabetik retinopatiya ko'rlikning eng keng tarqalgan sabablaridan biridir. 
Diabetik retinopatiyaning tarqalishi va rivojlanishiga ta'sir qiluvchi asosiy xavf 
omillari diabetning davomiyligi va turi, uning asorati va qon bosimi darajasi, 
shuningdek buyraklar bilan ham bog’liq. Qandli diabet aniqlanganidan 10 yil 
o'tgach, retinopatiya darajasi allaqachon 60% ni tashkil qiladi, 30 yildan keyin esa 
deyarli barcha bemorlarda to’r parda kasalliklari aniqlanadi. 
Patogenez 

228 
Giperglikemiya davrida to’r parda tomirlari endoteliyida ko`plab aldoz-
reduktazaning to'planishi oqibatida oqsillarning noferment glikemiyasi 
boshlanadi,bu hujayralar faoliyati buzilishiga olib keladi. Asta-sekin endotelial 
hujayralar yo'qoladi va kapillyar devori kengayib - mikroanevrizmalar hosil 
bo'ladi. Mikroanevrizmalarda gematoretinal himoya rejimi buziladi. Bu esa 
qonning suyuq qismini og'irligi qon plazmasi lipidlari darajasiga bog'liq bo'lgan 
"qattiq" ekssudatlarni hosil qiladi. Bundan tashqari, mikroanevrizmada qon 
oqimining buzilishi trombozning rivojlanishini kuchaytiradi. 
To’r parda ishemiyasi kapillyarlarining obliteratsiyasi vaqtida konturli 
ochiq kul-rang shikastlanishlar ko'rinadi - "paxtaga o'xshash maydonchalar". 
Keyinchalik ishemiyaning rivojlanishi bilan tomirlar aniq shaklga ega bo'lib,
ilmoqli ko'plab kichik ixchamlashtirilgan arterio -venoz anastomozlar paydo 
bo'ladi. 
To’r parda ishemiyasi fibrovaskulyar o'sishni rag'batlantiradigan angiogen 
moddalarni chiqarilishiga olib keladi. Yangi hosil bo'lgan tomirlar ko’ruv nervi 
diski sohasida, ko'z to'r pardasida paydo bo'ladi. Shishasimon tana orqasi bo'ylab 
o'sib chiqadi va ularning devori funksional ravishda yuqa bo'lganligi sababli,
osongina shikastlanadi. Bu shishasimon tanaga qon quyilishiga va oqibat
biriktiruvchi to'qima membranalarining shakllanishiga olib keladi (14.11-rasm). 
Ushbu membranalarning o'sishi va qisqarishi to`r parda ko`chishiga va ko'rish 
qobiliyatini yo'qotishiga olib keladi. 
Shunday qilib, diabetik retinopatiyaning rivojlanishidagi quyidagi asosiy 
jarayonlarni ajratish mumkin. 
.Mikroanevrizmalarning shakllanishi; 
.Patologik tomir o'tkazuvchanligining buzilishi , tomirlarning okklyuziyasi; 
• neovaskulyarizatsiya va fibroz proliferatsiya; 
• fibrovaskulyar to'qimalarning tortishi oqibatida traksiyali to`r parda ko`chishi 
kuzatiladi. 

229 
rasm. 14.11. Proliferativ diabetic retinopatiya. Shishasimon tanaga o`sib kiruvchi membranasi 
ko`plab tomirlar va qon quyilish bilan
Klassifikatsiya va klinik ko'rinish 
Diabetik retinopatiyaning quyidagi asosiy shakl-bosqichlari bor: 
- proliferativ bo'lmagan retinopatiya; 
- preproliferativ retinopatiya; 
- proliferativ retinopatiya. 
Diabetik makulopatiya retinopatiyaning har qanday bosqichi bilan birga bo`lishi 
mumkin. 
Proliferativ bo'lmagan retinopatiya. Ushbu bosqichda mikroanevrizmalar, 
qon ketish, "qattiq" transsudatlar va "paxtaga o'xshash" o'choqlar aniqlanadi 
(14.12-rasm). Proliferativ bo'lmagan retinopatiyaning eng muhim elementi bu to’r 
parda shishi. Kasallik makula mintaqasida joylashsa , ko'rish keskinligining 
sezilarli pasayishiga olib kelishi mumkin. 
Preproliferativ retinopatiya. Jarayonning ushbu bosqichida ishemiyaning 
kuchayishi venada patologik o'zgarishlarga olib keladi .

230 
Bu o`zgarishlar (kengayish, tortishish, ravshanlik, qon tomir ekssudatllari), 
mikrovaskulyar anomaliyalar (shunts), "paxtaga o'xshash" ko'plab o'choqlar va 
ko'plab retinal qonashlar (14.13-rasm). 
rasm.12.14. poliferativ bo`lmagan diabetik retinopatiya 
rasm14.13. Preproliferativ diabetik retinopatiya 

231 
rasm 14.14. Proliferativ diabetik retinopatiya 
rasm 14.15. Proliferativ diabetik retinopatiyada oldingi qon ketish 

232 
rasm 14.16. Tug'ruqdan oldingi (retrovitreal) qon ketish, glioz, faol yangi hosilbo'lgan tomirlar; 
lazerkoaguliyatsiysidan keyin yaralar paydo bo'lgan,
Proliferativ retinopatiya (14.14-rasm). Bosqichi ikki xil xarakterlidir – qon 
tomir (neovaskulyarizatsiya) va fibroz (glioz). 
Yangi hosil bo'lgan tomirlar dastlab shishasimon tananing orqa gialoid 
membranasi va to'r parda o'rtasida o'sib chiqadi, so'ngra shishasimon tanaga o'sadi. 
Yangi hosil bo'lgan tomirlar ko'pincha retrovitreal qon ketishiga olib keladi 
(14.15-rasm). 
- Takroriy retrovitreal qon ketishlar glial hujayralar ko'payishini keltirib 
chiqaradi. To’r parda va shishasimon tana membranasi o'rtasida biriktiruvchi 
to'qima chandiqlari hosil bo'ladi va to`r pardani tortib ko`chirishga olib kelishi 
mumkin 
(14.16-rasm). 
Davolash 
Asosiy tamoyillar: 

233 
- qandli diabetning barqaror kompensatsiyasi, qon bosimini normallashtirish va
modda almashuvini - dislipidemiyani tuzatish; 
- to`r parda shikastlanishini davolash (dori-darmon, lazer va jarrohlik). 
Dori -darmon terapiyasi. Qon tomir devori holatini yaxshilash va 
trombozning oldini olish uchun angiotenziv ferment ingibitorlari, 
angioprotektorlar, qonning reologik xususiyatlariga ta'sir qiluvchi dorilar 
buyuriladi.
Retinal lazer koagulyatsiyasi preproliferativ va proliferativ diabetik retinopatiya 
uchun yagona samarali davolash usulidir. Bu ishemik to’r pardaning bir qismini 
yo'q qilishga va shu bilan angiogen omillarni ishlab chiqarishni rag'batlantirishga 
qaratilgan.
Panretinal lazer koagulyatsiyasi paytida makula zonasidan tashqarida to’r 
pardaga diametri 200 dan 500 mikrongacha bo'lgan 2000-3000 lazer 
koagulyatsiyasi qo'llaniladi (14.17-rasm). 
Fokal lazer koagulyatsiyasi va "panjara" turiga ko'ra lazer koagulyatsiyasi 
makula shishida amalga oshiriladi. Ushbu aralashuvning maqsadi retinal shishni 
kamaytirish va ko'rish o`tkirligini barqarorlashtirishdir. 
Lazer koagulyatsiyasi so'rilishi pigment epiteliyida va xorioidga qaratilgan
bo'lib, nerv tolalari qatlami ozgina buziladi. Shuning uchun panretinal lazer 
koagulyatsiyasi ko`rishga ozgina ta'sir qiladi -qorong'iga moslashuv va periferik 
ko'rish doimiy markaziy ko'rish bilan birga yomonlasha boradi. 
Lazer bilan davolanishdan oldin, yangi tashxis qilingan diabetik retinopatiya 
bilan og'rigan bemorlarning 50% da, besh yildan keyin ko'rish qobiliyati 0,1 
dan kam bo'ladi . Agar panretinal lazer koagulyatsiyasi o'z vaqtida amalga 
oshirilsa, bunday bemorlarning soni 5% gacha kamayadi. Lazer 
koagulyatsiyasidan oldin bemorga davolash normal ko'rish o`tkirligini tiklash 
uchun emas, balki ko'rish keskinligining pasayishini yo'qotmaslik uchun 
qilinadi. 
Krioretinopeksiya lazer qo`llashning iloji yo`qligida(masalan, shox parda 
xira bo`lsa) qo`llaniladi. Bu sklera orqali to’r pardani muzlatib sog’ qolgan to’r 

234 
pardada metabolik jarayonlar va qon aylanishining yaxshilanishiga olib keladi.
Lekin qattiq fibrozda kriopeksiya fibrovaskulyar proliferatsiyaning faollashishi 
tufayli traksiyal to`r parda ko`chishiga olib kelishi mumkin. 
rasm 14.17. Proliferativ diabetik retinopatiyada lazerkoagulyatsiya 
Qon ketishi 6 oy ichida so`rilmasa, uni olib tashlash uchun vitrektomiya 
imkoniyati ko'rib chiqilishi kerak. 
Vitrektomiya paytida maxsus igna shishasimon tanani parchalaydi , so'radi 
va bo`shliq fiziologik eritma bilan to`ldiriladi. 
Bemorlarni oftalmologik kuzatuv. 
Qandli diabet aniqlanganidan keyin bemorni iloji boricha tezroq oftalmolog 
tomonidan tekshirish kerak. Agar diabetik o'zgarishlar aniqlanmasa, qo'shimcha 
tekshiruvlar yiliga bir marta o'tkaziladi. Qandli diabet bilan kasallangan barcha 
bemorlarni intensiv insulin terapiyasi (yoki insulin terapiyasiga o'tish) 
boshlanishidan oldin tekshirish kerak. 
Diabetik retinopatiya tashxisidan keyin esa davriy tekshiruv o'tkaziladi: 

235 
- proliferativ bo'lmagan retinopatiya bilan - 6 oyda bir marta; 
- preproliferativ retinopatiya bilan - 3 oyda bir marta (to’r pardaning panretinal 
lazerkoagulyatsiyasi tugagandan so'ng); 
- proliferativ retinopatiya bilan - har 2 oyda bir marta (to’r pardaning 
panretinal lazer koagulyatsiyasi tugaganidan keyin); 
- makula shishi bo'lsa - har 3 oyda bir marta (ko'zning to'r pardasining fokusli lazer 
koagulyatsiyasi bajarilgandan keyin). 
Arterial gipertenziyadagi retinal o'zgarishlar 
To`r pardadagi o'zgarishlar birlamchi gipertoniyada ham, ikkilamchi 
arterial gipertoniyada xam uchraydi.
Retinal o'zgarishlarda quyidagi bosqichlar bor:
-angiopatiya, 
-angioskleroz,
-retinopatiya va neyroretinopatiya. 
Gipertenziv angiopatiya arteriolalarning torayishi va venalarning kengayishi 
bilan tavsiflanadi.
rasm.14.18. Gipertenziv angiosklerozda arteriovenoz kesishish belgisi 

236 
rasm.14.19. Arteriovenoz kesishishning uch darajali belgisi 
Kalibr arteriya va venaga nisbatan1: 4 ga etadi (normada 2: 3).
Arterial tomirlar to`gri burchak ostida vena tomirini burab qisib tashlaydi (Gvist simptomi
). 
Gipertenziv angioskleroz aterosklerotik o'zgarishlar tufayli qon tomirlari 
devorlarining qalinlashishi bilan namoyon bo'ladi. Ko’z tubidagi bunday 
o'zgarishlar nafaqat arterial gipertenziya fonida, balki qon tomirlarining og'ir 
aterosklerozida ham rivojlanishi mumkin. Tomirlar "mis" va "kumush" 
simlarga o'xshaydi.
Qalinlashgan tarang arteriyalar venalarni kuchli bosishi 
natijasida arteriovenoz kesishish belgisi(Salus-Hunn simptomi, 14.18-rasm) paydo 
bo'ladi.
Ushbu alomatning uchta darajasi mavjud (14.19-rasm): 
I – arteriya kesishadigan joyda venani bosib ozgina qiyshaytirib toraytirishii; 
II - tomirning kesishgan joyidan periferiyasigacha venaning sezilarli torayishi va 
uning ampula shaklidagi kengayishi; 
III – aterosklerotik arteriya tagidagi vena tomir kesishgan sohada vena tomir 
yo'qoladi. 

237 
Gipertonik retinopatiya vaqtida makula zonasida "qattiq" transsudatlarning 
paydo bo'lishi ("yulduz" alomati), "paxtaga o'xshash" o'choq va “olov tili” 
shaklida qon ketishi bilan tavsiflanadi (14.20-rasm). 
Gipertenziv neyroretinopatiya ko’ruv nervi diskining chekkasida namoyon 
bo'ladi. Oftalmoskopiyada disk chegaralarining xiralashishi kuzatiladi. 
rasm. 14.20. Gipertenziv retinopatiyaning oftalmoskopik namoyon bo'lishi 
Gipertenziya bosqichida qon bosimi darajasi va ko`z tubidagi o'zgarishlar 
o'rtasida qat'iy parallellik yo'q. Arterial gipertenziya bilan ko’z tubidagi
o'zgarishlar, odatda, oftalmologik davolanishni talab qilmaydi. Retinopatiya
bo'lmagan bemorlar uchun ko`z tubi tekshiruvi 6-12 oy ichida 1 marta 
amalga oshiriladi. 
Distrofik va degenerativ kasalliklar 
Ushbu to’r parda kasalliklari orasida yoshga bog'liq bo'lgan makula 
degeneratsiyasi va to’r parda pigment degeneratsiyasi katta ahamiyatga ega. 
Retinoshizis, makulaning distrofiyasi, Stargardt kasalligi, vitelliform 
distrofiya ( Shdatgard kasallik), Leberamaurozi, makula teshilish kasalligi
va boshqalar uchraydi. 
Yoshga bog’liq makulodistrofiya 

238 
Yoshga bog'liq (sklerotik) makulodistrofiya markaziy ko'rish 
yo'qotilishining yetakchi sababidir. Kasallik yoshga bog'liq bo`lib, 55 yoshdan 
keyin sezilarli darajada rivojlanadi. 
Yoshga bog'liq makulo degeneratsiya – bu to’r parda pigment 
epiteliyida, Brux membranasida va xorio-kapillyarda surunkali
distrofik jarayon. Ushbu kasallik rivojlanishi lipid peroksidatsiyasi, Brux
membranasi o'tkazuvchanligining o'zgarishi va xorioid tomirlarida sklerotik
o'zgarishlar muhim rol o'ynaydi. Ushbu jarayonlar natijasida druza shaklidagi 
turli xil metabolik moddalar paydo bo`ladi. 
Metabolik jarayonlarning buzilishi pigment epiteliyasining atrofiyasiga, 
so'ngra retina va xorioidning boshqa qatlamlariga (makula degeneratsiyasining 
"quruq" shakli) tarqalishi mumkin. 
Angiogenik omillarning gipoksiyaga javoban ta'siri
neovaskulyarizatsiyaga, to’r pardaning ostidagi xorioiddan yangi hosil bo'lgan 
tomirlarning rivojlanishiga yordam beradi. Bu tomirlarning devori juda
yupqa va nozik bo’lib , osonlik bilan yirtilib ketadi va subretinal qon 
ketishlar oqibatida progressiv fibroz, chandiq to'qimalarining
shakllanishiga olib keladi. Makuladegeneratsiyasining bu shakli ekssudativ 
yoki "namli" deb nomlanadi. 
Yoshga bog'liq makulada markaziy skotoma paydo bo'ladi, 
markaziy skotoma odatda kichik bo'lib, ko'rish keskinligini 0,1-0,3 ga
tushirib yuboradi. Ekssudativ shakl bilan skotoma sezilarli katta hajmlarga
yetadi, bu esa ko'rish o`tkirligni 0,02 va undan ham pastga tushishiga olib 
keladi. Periferik ko'rish odatda buzilmaydi, bu esa bemorlarga tanish
muhitda qiynalmasdan harakat qilish imkonini beradi.

239 
A.
Norma
B. Makulodistrofiya 
C.Qarilik makulodistrofiyasi 
D. Druzali makulodistrofiya 
rasm. 14.21. Makulodistrofiyalar. E. Gemorragik. F.Xorioretinal makuldistrofiya 

240 
Oftalmoskopiyada quyidagi o'zgarishlarni aniqlash mumkin:- "quruq" 
shaklda - makula atrofiyasi kuchaygan yoki zaiflashgan pigmentatsiyasi;- 
ekssudativ shaklda subretinal neovaskulyarizatsiya (qon tomir membranalari), qon 
ketishi va to'r parda shishi kuzatiladi. 
-Oxirgi bosqichda glioz aniqlanadi. 
Makula degeneratsiyasining "quruq" shakli uchun samarali davolash mavjud 
emas. Barcha davolash usullari patologik jarayonni barqarorlashtirishga qaratilgan. 

241 
Makulodistrofiyada ksenoplastika operatsiyasi jarayoni etaplari 

242 
A 
B 
rasm A. Operatsiyagacha
B. Operatsiyadan keyin 
asm. 14.22. Makulodistrofiyani ksenotransplantatsiya qilib davolash jarayoni 
Makuladagi o`choqning operatsiyadan oldin va keyingi ko`rininshi 
Buning uchun antioksidantlar (karotenoidlar, A, C, E vitaminlari va 
boshqalar), antosianozidlar (ko'katlar) rux va selenlarni o'z ichiga olgan preparatlar 
qo'llaniladi. 
Ekssudativ makulodistrofiyada asosan yangi paydo bo'lgan tomirlarni yo'q 
qilishga va shu bilan ekssudatsiya va chandiq jarayonlarini to'xtatishga qaratilgan. 
Davolashning asosiy usullari retinal lazer koagulyatsiyasi va fotodinamik terapiya 
hisoblanadi. So'nggi yillarda antiangiogenik dorilardan ham foydalaniladi. 
• Ko'z to'r pardasini lazer koagulyatsiyasi, agar yangi hosil bo'lgan tomirlar 
foveola ostiga tarqalmagan bo'lsa, ko'rishning progressiv yo'qolishini to'xtatishi 
mumkin. Shuning uchun xorioidal neovaskulyarizatsiya oldindan fluoresein 
angiografiya yoki indosianin- yashil bilan angiografiya yordamida baholanadi. 
• Fotodinamik davolash foveola ostida joylashgan yangi hosil bo'lgan 
tomirlarni sklerozlashining oldini olishga qaratilgan. Buning uchun verteporfin 
preparati tomir ichiga yuboriladi . Fotosensibilizatsiya qiluvchi birikmani maxsus 
lazer yordamida faollashtirish yangi hosil bo'lgan tomirlarning lokal 
obliteratsiyasini keltirib chiqaradi va ushbu zonaning tepasida joylashgan 
neyrosensor to’r parda zarar ko'rmaydi. 
Oxirgi yillarda retrobulbar bo`shliqqa ksenotransplantat qo`yish usuli ham 
yaxshi natija berishi aniqlangan( rasm 14.21) 
Tomir endoteliyasini yaxshilash uchun antiangiogenik dorilar ham qo`llaniladi.

243 
Retinal pigment degeneratsiyasi 
Pigmentar degeneratsiya - bu qorong’ida ko'rishning buzilishi, ko'rish
maydonining torayishi va ko'z to'r pardasidagi pigmentli o'zgarishlar bilan 
tavsiflanadi. . Retinal pigment degeneratsiyasining uchrashi odatda 1: 4000-5000 
ni tashkil qiladi. 
Ushbu kasallikning etiologiyasi to'liq aniqlanmagan. 60% holatlarda irsiy 
moyillik . Dastlab, pigment degeneratsiyasi fotoreseptorlarga ta'sir qiladi (asosan 
bakteriyalar).. Retinit pigmentozining birinchi alomatlari 20-30 yoshgacha paydo 
bo'ladi. Bemorlar qorong’ida ko'rish yomonlashayotganidan shikoyat qiladilar. 
Asta-sekin ko'rish maydonining torayishi kuzatiladi. Oldin ko`rish maydoni torayib 
trubkasimon holatga keladi. Tomir qatlamning pigment epiteliyasi ham 
kasallanib, keyinchalik bu jarayonga ko’ruv nervi ham qo`shilib uzoqni ko`rish 
ham keskin pasayib ketadi. 
Makula zonasida pufaksimon shish, oldingi membrananing atrofiyasi 
uchraydi, to`r parda periferiyasida pigmentlar yig’ilib “suyaksimon tanachalar” 
hosil bo’ladi. 
rasm 14.22. Retinal pigment degeneratsiyasi 

244 
Vaqt o`tishi bilan to’r parda arteriyalari judayam torayib ko’ruv nerv 
mumsimon ranga kirib qoladi. 
Vaqt o`tishi bilan makular zona ro`parasida gavharning orqa kapsulasida
“piyolasimon katarakta” rivojlanadi. 
Elektroretinografiya kasallikning erta stadiyasida diagnoz qo`yish imkoniga
ega. Bu vaqtda qorong’ilikka moslashish sustlashgan va ko`rish maydoni toraygan 
bo`ladi. 
Davolash faqat antioksidantlar bilan kasallikni sekinlashtirish
mumkin .O`zbekistonda ksenotransplantat bilan operatsiya qilib davolash usuli
R.O.Muxamadiev tomonidan joriy qilingan ( guvohnoma-002-03/145 2002 
yil). Bemor qancha erta murojaat qilsa shuncha natija yaxshi bo`ladi ( 
rasm 14.22) 
Kasallik nasl surishi mumkin . 
To`r parda ko`chishi 
To’r parda neyrosensor va pigment qatlamlaridan iborat. Ushbu qatlamlar 
orasidagi zich yopishish faqat tishsimon chiziq va ko’ruv nervi diski sohasida 
mavjud. Bu ikki qatlam polisaxarid kompleksi orqali, shuningdek, xorioidga 
suyuqlik ionlarnining osmotik bosimi orqali bir biriga yopishib turadi . 
To’r parda ko`chishida neyrosensor qismi pigment epiteliyasidan ajraladi. 
Ko'pincha to’r parda ko`chishi 55 dan 75 yoshgacha bo'lgan odamlarda 
rivojlanadi. Miopiyada 20-30 yoshda ham to’r parda ko`chishi paydo bo'lishi 
mumkin. 
• Regematogen to'r pardasi ko`chishi to’r parda yirtilganida ro'y beradi 
(14.22-rasm). Shishasimon tananing suyuq qismi to'r pardaning neyrosensor 
qatlami yorilishi orqali kirib, uni pigment epiteliyasidan ajratadi. Ko'pincha 
bunday yirtilish periferik retinal distrofiyalarida (masalan, yuqori miopiya bilan) 
yoki shishasimon tananing orqa ko`chishi (60-70 yoshdagi odamlarda uchraydi) 
tufayli yuzaga keladi. 

245 
• Traksion to’r parda ko`chishi neyro-sensorli to’r parda shishasimon tanada 
joylashgan patologik to'qima orqali tortib olishi (tortishish) tufayli yuzaga keladi 
(proliferativ diabetik retinopatiya, erta davrdagi retinopatiya bilan, chala 
tug’ilganlar retinopatiyasida va travmalardan keyin). Majburiy tortish bilan 
bo'shliq paydo bo'lib to’r parda ko`chib ketadi 
rasm 14.23. taqasimon retinal yirtig'i 
rasm 14.24. Shishasimon tanadan tortish traksiya tufayli retinal yirtilishi 

246 
• Ekssudativ to`r parda ko`chishi xorioiddagi patologik jarayon (o'sma, 
tug'ma anomaliya yoki yallig'lanish) tufayli to’r parda qatlamlari o'rtasida suyuqlik 
to'planib qolganda yuzaga keladi. 
Har qanday to’r pard ko`chishida degenerativ jarayonlar rivojlanadi. 
Klinik ko`rinishi 
To’r pardaning mexanik tortilishi natijasida "chaqnash" va "chaqmoq" paydo 
bo'lishi mumkin. To’r parda ko`chishi simptomatologiyasi uning joylashishi va 
ko'lamiga bog'liq. 
• markaziy ko`chishi ko'rish qobiliyatining keskin pasayishi bilan birga keladi. 
Bemorlar ko'zning to'r pardasi ajratilgan sohasiga mos keladigan qora parda yoki 
soyadan shikoyat qiladilar. 
• to'r parda ko`chishi to’r pardaning chetida va ayniqsa uning pastki qismlarida 
bo`lsa bir necha yillar davomida simptomlar paydo bo'lmasligi mumkin
. 
Diagnostika 
Ko`rish maydonida to’r parda ko`chgan joyda nisbiy skotoma aniqlanadi. Ko`z 
tubida ko`chish va qon quyilishi oqibatida pushti refleks zaiflashadi 

247 
rasm l 14.25. To`r parda ko`chishi retinal yirtilishi bilan
A
B 
B 
C 
rasm 14. 27.14.26.A rasm. To`r parda joyida 

248 
. rasm 14. 27 B. To`r pardaning qisman,C. total. D.Traksion qo`chishi 
Shishasimon tana Agar shishasimon tanada qon ketish bo'lsa, bu holatlarda 
ultratovush tekshiruvi tashxis qo'yish uchun yordam beradi. 
Davolash 
• Ko'zning retmatogen ko`chishini davolash transkleral kriopeksiya 
yordamida to’r parda yorilishni blokirovka qilishga qaratilgan. Ko'zning to'r 
pardasi o'rtasida zich aloqa silikon shimgichni (muhr) tashqi tomondan ko'z
olmasiga qisib bog’lash orqali ta'minlanadi,. U sklera va pigment epiteliyasini
ichkariga bosadi (14.26-rasm). Krioterapiyadan keyin aseptik yallig'lanish to’r 
parda yorilishi atrofida zich chandiq hosil bo'lishini ta'minlaydi va subretinal 
suyuqlik asta-sekin so’riladi. 
Traksion to`r parda ko`chishida davolash traksiyani oldindan orqaga 
tortishga mo`ljallangan.Buning uchun shishasimon tanadan chandiqlar kesilib to’r 
pardaning adgeziv yuzasidan membrana ajratiladi. Keyin shishasimon tana 
bo`shligiga havo yoki ogir suyuqlik yuboriladi. 
Ekssudativ to`r parda ko`chishini davolash etiologik mexanizmga 
asoslangan (Yallig’lanish davolash va o`smani olish).
To`r parda ko`chishini davolamasa absolyut ko`rlikka olib keladi. Lekin 
hozirgi zamonda 80% bemorlar yaxshi davolanishlari mumkin. Faqat to`r parda 
ko`chgandan 3-4 kun o’tishi bilan to’r parda o`z joyiga joylashtirilsa 
.
rasm.14.28. Episkleral plombirovka 
To`r parda 
ko`chgan joy 
plomba 

249 
Muqobil aralashuv - pnevmoretinopeksiya - maxsus gaz yordamida 
intravitreal kiritiladi va operatsiyadan so'ng bemor majburiy yuzini past qilgan
holatda yotib oladi, shunda gaz pufagi to’r parda yorilishini bloklaydi. 
To`r parda ko`chishi makula zonasiga ta'sir qilmasa, ko'rish keskinligi 
yuqori bo'lib qoladi. Ko'z ko`rish prognozi, to`r parda ajratilganidan keyin 2-3 
kun ichida retinal moslashuvga erishilsa Zamonaviy davolash 80-90% holatlarda 
to'r parda o`z joyiga joylashishiga to'liq imkon beradi. 
rasm.14. 29. Skleral belbog bilan jarrohlik davolash 
rasm. 14. 30. Endovitreal jarroxlik bilan to`r parda yirtig’ini davolash 
Profilaktika 
To`r parda kasalliklarining oldini olish ko'zning to'r pardasi va ko’ruv nervi 
tolalarida o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan kasalliklarni davolash va hamda 
ortiqcha jismoniy kuch sarflash mumkin emas.

250 
15.Bob 
KO`RUV NERVI KASALLIKLARI
Ko`ruv nervi kasalliklari klassifikatsiyasi 
1. Ko`ruv nervi tug`ma anomaliyalari – gipoplaziya- kichik nerv, aplaziya – 
ko‘ruv nervi yo`qligi, psevdonevrit, psevdoedema- yolg`on ko`ruv nervi 
dimlanishi, mielin tolalar, diskdagi lruzalar 
2. Yallig’lanish kasalliklari – ko`uv nervi yallig’lanishi- nevritlar 
3. Sklerotik old ko`ruv nervi ishemiyasi 
4.Ko`ruv nervi qisman va to`liq atrofiyasi 
5. ko`ruv nervi druzalari 
6. ko`ruv nervi o`smalari – glioma, meningioma). 
Nevritlar etiologiyasi- organizmning umumiy shamollash kasalliklari 
asoratlari, o`tkir infeksion kasalliklar, meningitlar, meningoensefalitlar, 
tuberkulyoz, zaxm, brusellyoz, toshmali tif, burun va bosh suyagi g`ovaklari , tish 
kasalliklari, tomoq anginalari nevrit kasalligini chaqiradi . 
Rasm. 15.1. Optik nerv 

251 
Ko’ruv nervi oq miyaning davomi. Oftalmoskopda ko`ruv nervi diskining 
rangi, kattaligi,uning shishasimon tanaga ko`tarilish chegaralari, ekskavatsiyasi, 
undan chiqqan tomirlarning diametri va shakllari bilan baholanadi.(15.1) 
Ko‘ruv nervi yallig’lanishi –nevrit, ishemik holati,anomaliyalari,toksik va 
dimlanishi, atrofiya kabi kasalliklar bilan xarakterlanadi. Bular ko`pchiligi 
umumiy organizm kasalliklari bilan birga kechadi. 
Nevrit. 
Nevrit asosan bir taraflama bo`lib, intrabulbar(optik) va retrobulbar 
joylashuvlarga bo`linadi 
Optik nevrit (papillit) 
Ko‘ruv nervidagi yallig'lanish jarayoni keng tarqalgan (gripp, qizamiq, 
sifilis, sil kasalligi va boshqalar bilan) va mahalliy infeksiyalar (paranazal 
sinuslarning yallig'lanishi, meningit, ensefalit, uveit va boshqalar) fonida sodir 
bo'ladi. 
Nevrit kasalligining patogenezi- ko`ruv nervi tolalari o`zidan – o`zi 
yallig’lanmaydi. Yalliglanish yumshoq miya qobig`ining yallig`lanishi oqibatida 
, mikroblar toksinlari migratsiyalashgan leykotsitlar va erigan oqsil ,fermentlar
yumshoq nerv qobigidan nerv tolalari oralaridan nervning pereiferik
qatlamlariga kirib oldin shish chaqiradi. Ko`rish keskin pasayib ketadi. Agarda 
tezda davolash boshlanmasa yallig`lanish jarayoni nerv tolalarining atrofiyasiga 
olib keladi. 
Kasallik o’tkir boshlanadi. Bemorlar qisqa vaqt ichida ko'rish qobiliyatining 
pasayganligidan, shuningdek, ko'z oldida dog'lar paydo bo'lishidan ( skotoma) va
«yorug'lik chaqnashidan» shikoyat qiladilar. Vizual funksiyaning pasayishi 
papillomakulyar tolalarning zararlanish darajasi bilan belgilanadi; ko'rish 
keskinligi juda past va nisbatan bo`lishi mumkin. 

252 
Tekshiruvda qorachiq reaksiyalarning pasayishi aniqlanadi. Ko'ruv
maydonida har xil intensivlik, o'lchamli kattalikdagi markaziy va para-markaziy 
skotomalari uchraydi. Ko’ruv nervi diskida giperemiya, uning shishishi va 
chegaralari noaniqligi, shuningdek, to'r parda arteriyalari va venalarining 
kengayishi aniqlanadi (15.2-rasm).
Davolash asosiy kasallikni davolash, antiseptik , antiviruslil dorilarni 
qo'llashni o'z ichiga oladi. Vizual funksiyani yaxshilash uchun B vitaminlari, 
askorbin kislotasi , mikrosirkulyator va osmoterapiya buyuriladi. Prognoz
davolashning tez boshlanishiga bog'liq. Ko'rish keskinligi tiklanishi mumkin, 
ammo ko`pincha qisman ko’ruv nervi atrofiyasi rivojlanadi. 
Retrobulbar nevrit 
Retrobulbar nevritning eng keng tarqalgan sababi sklerozdir.
rasm15.2. Nevritda ko’ruv nervi diskidagi o'zgarishlar 
Kamroq sababi infeksiyalar bo'lishi mumkin. 

253 
Retrobulbar nevrit , ko'rish qobiliyatining barmoq sanashdan to yorug'likni 
sezish va markaziy skotomaning paydo bo'lishiga qadar tez pasayishi bilan 
tavsiflanadi. Bemorlar ko`z kosasida va ayniqsa ko'z olmasi harakatida og'riqlarni 
qayd etishadi. Ushbu kasallikning dastlabki bosqichlarida oftalmoskopiya 
yordamida patologik o'zgarishlar aniqlanmaydi va faqat bir oy yoki undan ko'proq 
vaqt o'tgach, optik atrofiyaning dastlabki belgilari paydo bo'lishi mumkin 
(vaqtincha yarmini yoki butun ko’ruv nervi). 
Kasalliklarni aniqlash uchun barcha bemorlarni umumiy amaliyot shifokori 
va nevrolog tomonidan tekshirish kerak. Bir qator hollarda diagnostika maqsadida 
orbita va miyani magnit-rezonans tomografiyasi amalga oshiriladi. 
Davolash etiologik prinsipga asoslanadi. Kortikosteroidlarni qo'llash tuzalish 
davrini qisqartiradi, ammo sklerozda retrobulbar nevritga xos bo'lgan takroriy 
hurujlarning oldini olmaydi. 
Retrobulbar nevritidan so'ng, ko’ruv nervi atrofiyasi paydo bo'ladi 
Ko’ruv nervi dimlanishi 
Ko’ruv nervi dimlanishi intrakranial bosim ko'tarilganda paydo bo'ladi va 
ko’ruv nervi diskining yallig'langan shishishi bilan tavsiflanadi. 
Intrakranial bosimning oshishi sabablari: miya bosimi oshishi gipertenziya 
(o'smalar, gematomalar, xo'ppozlar (absses) va qon tomir anevrizmalar), 
shuningdek miya suyuqligining aylanishini buzadigan jarayonlar (gidrosefaliya, 
miya sinus trombozi, meningit, ensefalit, miya o'smalari va uremiya). 
Miya ichi suyuqligi bosimining oshishi natijasida ko’ruv nervining 
tolalarini siqish sodir bo'ladi.Ko’ruv nervi diskining shishishiga olib keladigan
staz paydo bo`ladi.

254 
rasm 15.3. optik disk dimlanishining oftalmoskopik tasviri (boshlang'ich bosqich
) 
rasm15.4. optik rivojlangan dimlanish-shish bosqichi diskning oftalmoskopik tasviri 

255 
Yuqori darajadagi intrakranial bosim zo`riqish darajasida ko’ruv nervi diski 
dimlanishini paydo qiladi. Shunday qilib, turg'un ko’ruv nervi diski dimlanishi
qon tomir sabablarga emas, balki mexanik sabablarga ko'ra yuzaga keladi. 
Ko'pgina bemorlarda bu jarayon ikki tomonlama rivojlanadi. Optik atrofiya 
boshlanishidan oldin ko'rish o`tkirligining pasayishi, odatda ro'y bermaydi.
Dimlanish ko’ruv nervi diskining yuqori va pastki chegaralari, ya`ni tomirlar 
bog’lami chiqadigan joylardan ko`rinib boshlaydi. (15.3-rasm). Asta-sekin, shish 
ko'payib, burun va chakka yarimlarga tarqaladi. Rivojlangan shish davrida (15.4-
rasm), ko’ruv nervi diskining yuzasi qizarib shishib ketadi va atrofdagi to'r 
pardasi sathidan yuqoriga ko'tariladi ( qo'ziqorin shaklida shishasimon tana 
tomonga). Retinal venalar keskin kengayishi sodir bo'ladi, arteriyalarning diametri 
esa odatda o'zgarmaydi. 
Fluoresein angiografiyada ko`ruv nervi dimlanishi jarayonlari quyidagi 
rasmlarda ko`rsatilgan 
rasm. 15.4. A. 
Normal fluoresein angiografiya-fluoresein qayta to`planmagan.A.arterialfaza 
B.Kapillar faza. C. Arterio-venoz faza. D. Venoz faza. – 12 sekundDiskda qoldiq fluoresein yo`q. 

256 
rasm 15.4. B.1-Birinchi darajali ko`ruv nervi dimlanishi fluoresein angiografiyasi- fluoresein qayta 
(qoldiq)to`plangan. Venoz faza-18 sekund 

257 
rasm.15.4. C.11-darajali rivojlanayotgan ko`ruv nervi dimlanishi( venoz faza cho`zilgan -22sekund) diskda 
qoldiq flyoresentsiya 

258 
rasm 15.4.D.111- darajali juda rivojlanayotgan ko`rish nervi dimlanishi fluoresein angiografiyasi- venoz faza – 1 
minut fluoresein kapilliarlardan chiqib ketgan va katta miqdorda shishgan disk atrofida to`plangan. 

259 
7
rasm.15.4. C.1Y – darajali qaytayotgan ko`rish nervi dimlanishI venoz faza- 16 sekund fluoresein angiografiyasi- 
bemor tuzalgan.fluresein Juda kam to`plangan 

260 
rasm.15.4.D. Yolg’onko`rishnervidimlanishifluoreseinangiografiyasi- fluoreseyinto`planmaganvenozfaza- 12 
sekund 

261 
rasm. 15..4. E.Ko`ruv nervi druzasining fluoreseiyn angiografiyasi- fluoresein to`planmagan Venoz faza- 12 
sekund 

262 
Uzoq davom etgan dimlanishdan keyin ikkinchi darajali ( qisilishdan keyingi) 
ko`ruv nervi atrofiyasi rivojlanadi. Ko’ruv nervi diski oq-kulrang, yoki oq rangga 
aylanadi, retinal tomirlar torayadi . Ko`rish maydoni ichki taraf va pastki burun
kvadrantdan torayib boshlaydi. 
Davolash intrakranial bosimning kuchayishi sababini bartaraf etishga qaratilgan. 
Ko’ruv nervi atrofiyasi 
Ko’ruv nervi atrofiyasi uning nerv tolalari nobud bo'lishi tufayli ro'y beradi, 
bu esa barcha ko'rish funksiyalarining pasayishiga va ko’ruv nervi diskining
kichrayishiga olib keladi. Ko`rish funksiyalarning pasayish darajasiga ko'ra 
atrofiya qisman (15.5-rasm) yoki to'liq bo'lishi mumkin (15.6-rasm). 
Oftalmoskopik rasmga ko'ra, ko’ruv nervining birlamchi va ikkilamchi atrofiyasi 
bor. Ko’ruv nervi diski disk shishganidan keyin uning chegaralari xiralashganida, 
hosil bo'lgan ko’ruv nervi atrofiyasi ikkilamchi deyiladi. 
rasm. 15.5. ko’ruv nervi qisman atrofiya ko`rinishi, Lekin ko`rish funksiyasi saqlangan 

263 
rasml 15.6. Ko’ruv nervi atrofiyasi 
Ko’ruv nervi atrofiyasi sabablari: 
- qon aylanishining buzilishi; 
- ko’ruv nervi orbitada, optik kanalda yoki bosh suyagi ichidagi (o'smalar, 
anevrizmalar, gematomalar, Bosh suyagi sinishi va boshqalar); 
- toksik ta'sir (tamaki toksinlari, etanol, metanol, izoniazid, etambutol va 
boshqalar); 
- metabolik kasalliklar (masalan diabet); 
- shikastlanishlar (xususan chayqalish); 
- ganglion hujayralarining nobud bo'lishi bilan kechadigan to’r pardadagi 
degenerativ jarayonlar; 
- optik nevrit (papillit); 
- ko’ruv nervi disk dimlanishi. 
Ishemik neyropatiya 
Ko'pincha ko’ruv nervida qon aylanishining buzilishi arterial gipertenziya, 
ateroskleroz, qandli diabet, o'tkir arterial gipotenziya, shuningdek chakka arteriti 

264 
tufayli kelib chiqadi. Ko’ruv nervining shikastlanish darajasiga qarab, oldingi 
(ko’ruv nervi diskining shishishi bilan birga) va orqa ishemik neyropatiya
farqlanadi. 
Old ishemik neyropatiya 
Old ishemik neyropatiya - bu orqa kalta siliyar arteriyalarda qon 
aylanishining buzilishi natijasida kelib chiqqan ko’ruv nervining ko'z ichi 
qismidagi infarkti . Oftalmoskopiyada disk shishgan oq rangli ko'rinadi, ba'zida 
diskning chetida kichik petexial qon aniqlanadi. Diskning chetlari aniq emas, 
venalar kengaygan (15.7-rasm). 
Kasallik to'satdan boshlanadi, ko'rishning og'riqsiz pasayishi bilan 
tavsiflanadi , turli darajadagi ko`rinishda namoyon bo`lib, ko'ruv maydoni 
torayadi va markaziy skotoma ko'rinadi. Arterit bilan bog'liq bo'lmagan oldingi 
ishemik neyropatiya 95% hollarda uchraydi. Arterit (Xorton kasalligi) bilan 
bog'liq kasallik esa juda kam uchraydi. 
Davolash asosiy kasallikni davolashga qaratilgan. Giperosmotik, diuretik, 
vazodilatator va mikrosirkulyatsiyani yaxshilaydigan dorilar buyuriladi. Temporal 
arteritda glyukokortikoidlarning katta dozalari qo'llaniladi. 
Kasallikning prognozi uning shakliga bog'liq. Vaqtinchalik arterit bilan 
oldingi ishemik neyropatiya ko'rishning pasayishiga olib keladi va ko'pincha bu 
jarayon ikki tomonlama bo'ladi. 

265 
rasm. 15.7. Old ishemik neyropatiya, optik atrofiyaning dastlabki belgilari 
Orqa ishemik neyropatiya 
Kasallik oldingi ishemik neyropatiyaga qaraganda kamroq tarqalgan va 
ishemik shikastlanish natijasida yuzaga keladi. 
Ko’ruv nervi retrobulbar qismida o`'tkir qon aylanishining buzilishi 
natijasida ko'rish keskinligi to'satdan pasayishi ko'rlikgacha olib keladi. 
Oftalmoskopiya bilan ko’ruv nervida o'zgarishlar aniqlanmaydi. Ko’ruv nervi 
atrofiyasi 1,5-2 oydan keyin sezilarli oqarib ko`rina boshlaydi. 
Kasallikni davolash sababini bartaraf etish arterial gipotenziya, qon 
yo'qotilishini bartaraf etish bilan bog’liq. Shishga qarshi, kortikosteroidlar va 
angioprotektorlar qo'llaniladi. Kasallikning prognozi yaxshi emas: bemorlarning 
faqat yarmida ko'rish keskinligi 0,1-0,2 ga yetadi. Kelgusida ikkinchi ko'zdagi 
shunga o'xshash qon tomir kasalliklari bo`lishi mumkin. 
Ko`ruv nervi yallig`lanish kasalliklari profilaktikaasi- Bahor va kuz 
fasllarda burrun, tamoq shamollassh kasalliklaridan asralish kerak. Bundan 
tashqari barcha umumiy tizimli kasalliklar ( tuberkulioz, gripp, o`tkir infektsion

266 
meningitlar, meningoensefalitlar o`z vaqtida davolanishi nevrit kasalligining 
oldini oladi.
16-BOB. 
KO'RUV ORGANINIG UMUMIY KASALLIKLARDAGI O'ZGARISHI 
Karotid arteriyalarning okklyuziyasi 
Karotid arteriyalar tizimidagi ateroskleroz okklyuziyasi odatda keksa va
o'rta yoshli bemorlarda uchraydi va ikkala umumiy karotid arteriyalarning kichik 
shoxlari patologiyasidan kelib chiqadi (16.1-rasm). 
Bunda o`tuvchi vaqtinchalik ko'rlik (amauroz fugax – monokulyar
ko'rlikka yaqinlashib kelayotgan qisqa muddatli chaqmoq) paydo 
bo`ladi. Bunday shikastlanishning asosiy sababi aksariyat hollarda
arteriyalarda aterosklerotik blyashka tiqilib qolsa paydo bo’ladi. Kamroq
hollarda tomirlar devorlarining yallig'lanishli sababli (masalan, o'ziga xos
bo'lmagan aorta-arterit) uchraydi. 
O'tkir vaqtinchalik ko'rlikda ko'rish bir necha soniya yoki bir necha
daqiqaga to'liq yo'qoladi (odatda 15 daqiqagacha), ammo kamdan-kam hollarda 
1-2 soat davomida, keyin u tiklanadi. Bu paytda ko`z tubi arteriya
tomirlarining keskin torayishi kuzatiladi (faqat xuruj paytida). Bunday
holatlar turli xil bo’lib, oyiga 1 martadan va kun davomida bir necha
marta sodir bo'lishi mumkin. 
Huruj paytida bemorning boshiga yostiq qo'ymasdan past qilib
yotqizish kerak. Qon bosimining oshishi bilan antigipertenziv dorilar, til
ostiga nitrogliserin tabletkasini berish kerak, terapevtga murojaat qilish
tavsiya etiladi. 

267 
Bemorni tekshirganda, okulyar ishemik sindrom yoki "ishemik
okulopatiya" belgilari aniqlanishi mumkin - turg'un konyunktival
inyeksiyasi, irit, ko'z ichi bosimi oshishi, orqa sinexiya, vena kapillyarlarining
kengayishi, kapillyarlar kengayishi hisobiga qon quyilishi, diskussiyada yangi 
o`sgan tomirlar va paxtasimon qon quyilishi kuzatiladi. Ikkilamchi
neovaskulyar glaukoma va ikkilamchi katarakta ham paydo bo`ladi. 
rasm.16.1. Katta qo'shimcha miya yarim arteriyalarining aterosklerotik stenozining eng keng tarqalgan
joyi 
Bu holat 90% gacha karotid stenozi bo'lgan bemorlarda uchraydi. 
ENDOKRIN OFTALMOPATIYASI 
Distoidal oftalmopatiya ( Grevs kasalligi) – bu autoimmun holat
bo'lib, unda Grevs kasalligining rivojlanishi namoyon bo'lishi kuzatiladi. 
Klinik ko'rinish quyidagilarni o'z ichiga oladi: 

268 
- tipik belgi – pastga qaraganda yuqori qovog' pastga tushmaydi " tikilib
qarash"; sindromi 
- ekzoftalmlar (bir tomonlama ham bo'lishi mumkin); 
- ko'z qovoqlarining to'liq yopilmaganligi va vaqti-vaqti bilan ochiq qolishi , shox 
pardaning yaralanishiga olib kelishi mumkin.
- ko’zni harakatlantiruvchi mushaklarning yallig'lanishi va shishishi tufayli 
ko'zning harakati cheklanadi; 
- ko'z qovoqlari va konyunktivaning shishishi; 
- optik neyropatiya (eng og'ir asorat). 
Hozirgi vaqtda ushbu kasallikning uchta shakli mavjud: 
-tireotoksik ekzoftalm, 
-shishli ekzoftalm
-endokrin miopatiya. 
• Tireotoksik ekzoftalmiya ko'pincha gipertireoidizm fonida rivojlanadi. 
Yuqori ko'z qovog'ining tortilishi va palpebral yoriqning kengayishi, tez-tez 
ko`zni ochib yumish(Shtelvag belgisi) qayd etiladi. Ko`rish funksiyalari, ko'zning 
harakatchanligida patologik o'zgarishlar mavjud emas. Maxsus tadqiqot usullari 
(ekzooftalmometriya va magnit-rezonans tomografiyasi ham boshqa kasalliklarni
aniqlamaydi. ) Tireotoksik ekzoftalm qalqonsimon bez funksiyasini 
normallashtirgandan so'ng mustaqil ravishda o`z-o`zidan yo`qoladi. 
• Shishli ekzoftalm ko'pincha gipertiroid vaqtida orbital to'qima va ko’zni 
harakatlantiruvchi mushaklarning shishi bilan namoyon bo'ladi. Kuchli ekzoftalm
qayd etilganda ko'zning harakatchanligi cheklangan bo'lishi mumkin, 
yallig'lanmagan ximoz, neyropatiya, kseroz va shox pardaning trofik o'zgarishi 
kuzatiladi. Kompyuter va magnit-rezonans tomografiya yordamida orbital to'qima 
shishi, ko`z olmasi to`gri mushaklarining qalinlashishi va infiltratsiyasi 
aniqlanadi. 
• Endokrin miopatiya ko'pincha eutirioz va gipotirioz fonida ro'y beradi va 
diplopiya (ikkita ko'rish) bo'lishi mumkin, bu ko’zni harakatlantiruvchi 

269 
mushaklarning bir tomoniga siljishi bilan bog'liq. Kompyuter va magnit-rezonans 
tomografiya yordamida mushaklar biroz qalinlashgan bo`lib fibrozli ko'rinadi 
Davolash qalqonsimon bezning funksiyasini to'g'rilashga qaratilgan, ammo 
bu ko'zlardagi o'zgarishlarni bartaraf etmasligi mumkin. Shox pardani namlash va 
himoya qilish uchun "sun'iy ko'z yoshlar" preparatlari qo'llaniladi; ikkita ko`rishni 
yo’qotish uchun prizmatik ko'zoynaklar qo`llaniladi. Infiltratsiya bosqichida 
(to'qima fibrozining rivojlanishidan oldin) mahalliy retrobulbar va umumiy 
kortikosteroidlar qo’llaniladi . Jarrohlik davolash orbitani dekompressiyalash va 
ko'z qovoqlari va ekstraokulyar mushaklarda rekonstruktiv operatsiyalarni amalga 
oshirishdan iborat. 
Immunitet tanqisligi sindromi 
OITSni qo'zg'atuvchi virus bu - insonning immunitet tanqisligi virusi. 
Bu asosan jinsiy aloqada yoki quyilgan qon bilan yuqtiriladi. Bemorlarning 
deyarli 75 foizida ko'zning asoratlari uchraydi 
OITS bilan. 
• Kaposhi sarkomasi konyunktiva yoki qovoqlarga ta'sir qilishi mumkin. Odatda, 
bu konyunktivaning pastki qismida, asosan subkonyunktivada joylashgan qizil 
rangli tugunchadir. Bu ko'z qovoqlarida ham paydo bo'ladi, palpatsiya paytida 
og'riqsizdir, ko'z qovog'ining shishishiga, trixiaz, pastki qovoqning burilishini 
keltirib chiqarishi mumkin. 
• Oftalmik gerpes OITS infeksiyasining birinchi simptomi bo'lishi mumkin. 
Bunday holda, uch shoxli nervning shoxlari bo'ylab vezikulyar shaklida yuz 
terisida toshmalar, keratit va gerpesga o`xshash yaracha belgilari paydo bo'ladi. 
Umumiy va mahalliy terapiya shaklida antigerpetik vositalar (masalan, asiklovir) 
qo'llaniladi. 
• Sitomegalovirus retiniti - bu sitomegalovirus infeksiyasining umumlashishi 
tufayli OITSda eng ko'p uchraydigan ko'z infeksiyasi. Bemorlar bitta yoki ikkala 
ko'zning ko'rish o`tkirligining pasayganligidan shikoyat qiladilar. To’r pardada 
"paxtaga o'xshash" o'choqlar (bemorlarning 50-70 foizida), qon ketishi va uning 
joyida bitmagan nekroz drenaj joylari bo`ladi.

270 
Retinal atrofiya zonalari, ko’ruv nervi atrofiyasi, pufaksimon shishlar, 
ekssudativ to’r parda ko`chishlari kam uchraydi. Davolashning asosiy usuli 
foskarnet natriy yoki gansiklovirni tomir ichiga yuboriladi. Ba`zan gansiklovirni 
shishasimon tanaga kiritish ham mumkin. 
Sifilis 
Orttirilgan sifilis. Ko'ruv organiga zarar yetkazish kasallikning turli 
bosqichlarida bo'lishi mumkin. 
• Birlamchi sifilis ko'ruv organiga faqat qattiq shankrning qovoqlarda paydo 
bo`lishi bilan kasallantiradi. 
• Ikkilamchi sifilisda uveit, optik nevrit, faol xorioretinit, retinit, retinal 
vaskulit, konyunktivit, dakriosistit, dakrioadenit, episklerit, interstitsial keratit va 
boshqalar hamroh bo'lishi mumkin. 
Uchinchi darajadagi sifilisda ko’ruv nervi atrofiyasi, xorioretinit, irit,
okulomotor nervlarning shikastlanishi va kuchsizlangan pupiller reaksiyasining 
buzilishi xarakterlidir (Argil-Robertson sindromi - qorachiq yorug'likka reaksiya
qilmaydi, ammo akkomodasion reaksiyasi saqlanib qoladi). Ko'pincha rangdor 
pardaning qorachiqqa yaqin joyida fokal giperemiyali qizil tugunchalar paydo 
bo`ladi. 
Tug'ma sifilis. Ko'pincha ko’z tubida "tuz va murch" alomati sifatida 
ta'riflanadigan xorioretinit bo`ladi, chunki xorioretinal atrofiyaning oq joylari 
pigmenti bir-biriga to'planishi bilan xarakterlanadi. Bu ikkala ko'zda ham 
uchraydi. Interstitsial keratit esa o`z navbatida oldingi uveit va optik atrofiya ham 
chaqiradi 
.Buyrak kasalliklarida ko`zdagi o`zgarishlar 
Buyrakning o`tkir glomerulonefriti va boshqa faoliyatlari buzilganda 
umumiy organizmda qon bosimi keskin ko`tarilishi bilan birgalikda qonda lipid, 
oqsil moddalar almashinuvi buzilishi natijasida, fibrin va qoldiq hujayralar ko`z 
olmasining nozik to`r pardasi qatlamida ham normal faoliyatning buzilishiga 
sabab bo`ladi. Bu jarayon asosan 3 darajada klinik ko`rinishda kechadi. 

271 
Buyrak to`r parda angiopatiyasi- Arteriyal bosim kuchayib arteriyalar juda 
torayshi oqibatida arteio- venoz chorrahada yaltiroq nurli refleks paydo bo`ladi 
Buyrak to`r parda retinopatiyasi- Artetial tomirlar torayishi, vena tomirlarning 
qisilishi tomirlar sklerozi, to`r pardaning shishishiga va mayda- mayda
gemmorragik qon ketishiga olib keladi
Buyrak to`r parda neyroretinopatiyasi-Tomirlardagi doimiy taranglik, 
arteriolalardagi staz, lipid, oqsil –fibrin va qoldiq hujayralarning tomir 
devorlaridan chiqib ketishi natijasida, to`r pardada sachragan yulduzsimon va 
har xil hajmdagi paxtasimon ekksudativ o`choqlar paydo bo`ladi. Ko`ruv nervi 
ham shisha boshlaydi . Ko`rish o`tkirligi o`choqlarning qayerda joylashishiga 
qarab keskin pasayishi mumkin. 
A 
B 
C 
rasm16..2.. A. Buyrak to`r parda angiopatiyasi. B.Buyrak to`r parda retinopatiyasi C.Buyrak to`r parda
neyroretinopatiyasi
17-BOB. 
Ko`z ichki bosimining o`zgarishlari 
Ko'z ichi bosimi haqida umumiy ma'lumot Ko'z olmasining sharsimon shakli va 
uning ichki tuzilmalarining to'g'ri joylashishi ko'z ichi bosimiga bog’liq. Ko'z ichi 

272 
bosimining kattaligi ko'zning membranalari egiluvchanligi va uning hajmga 
bog'liq. Ko'z membranalarining qattiqligi doimiy
qiymatdir, shuning uchun ko'z 
ichidagi bosimning o'zgarishi faqat ko'z tarkibidagi suyuqlik hajmining dinamikasi, 
suyuqlikning hajmiga bog'liq. 
Har bir odamning ko'z ichi bosimi darajasi nisbatan barqarordir. Uning
o`zgarishi kun davomida har xil bo'ladi, uning amplitudasi odatda 4-5 mm Hg dan 
oshmaydi. Odatda bosim erta tongda maksimal bo'ladi, kechqurun pasayadi . Turli 
odamlarda ko'z ichidagi haqiqiy bosim 9 dan 21 mm Hg gacha. 
• Tonometrik bosim kattaroqdir, chunki u ko'zning membranalari egiluvchanligini 
hisobga oladi. Maklakov tonometridan foydalanib aniqlanadigan normal bosim 17 
dan 26 mm Hg gacha. 
Ko'z ichi bosimi darajasida sezilarli o'zgarishlar ko`z ichi suvining aylanishi 
buzilganda yuz beradi. Suvni ishlab chiqarish tezligi gipotalamus va avtonom nerv 
tizimi tomonidan boshqariladi. Uning chiqib ketishiga siliyar mushaklarining bir 
maromda tebranishlari va trabekulyar apparatlarning holati ta'sir qiladi. 
Suv kipriksimon tanadagi epiteliy tomonidan doimiy ravishda hosil bo'ladi va 
avval orqa kameraga kiradi, so'ngra qorachiqdan oldingi kamerasiga o'tadi. 
Trabekulyar apparat old kameraning burchagida joylashgan (17.1-rasm), teshiklari 
orqali suv skleral sinusga filtrlanadi (Shlemm kanali). Suyuqlik Shlemm kanalidan 
20-30 kollektor naychalar orqali episkleral tomirlarga oqib chiqadi 
. Trabekula, Shlemm kanali va kollektor kanallari ko'zning drenaj tizimi deb 
ataladi.
Ko'zning drenajidan ko'z ichi suyuqligining 85% oqib chiqadi. Suvning
taxminan 15% kipriksimon tananing stromalari orqali uveaskleral venalarga
o'tadi. Suvning chiqish yo'liga uveoskleral kanal deyiladi. 
Gidrodinamik ko'rsatkichlarga ko'z ichi bosimi, chiqish bosimi, 
suyuqlikning daqiqalik hajmi va uning ko'zdan chiqib ketishi qulaylik koeffitsienti 
kiradi. 

273 
Chiqish bosimi - bu haqiqiy ko'z ichi bosimi va episkleral venalardagi bosim 
o'rtasidagi farq. 
• Suving minutlik hajmi - 1 daqiqada kub millimetrda ko'rsatilgan 
suyuqlikning chiqish tezligi (F harfi bilan ko'rsatilgan). F qiymati matematik 
ravishda hisoblanadi. Odatda, suvning daqiqalik hajmi 1,5 dan 4 mm3 / min gacha. 
• Chiqishning yengilligi koeffitsienti (S harfi bilan belgilanadi) 1 mm Hg 
bosimga ega suyuqlikning 1 minut ichida ko'zdan qancha oqib chiqishini
ko'rsatadi. Chiqish bosimi sog'lom ko'zlarda u 0,18 dan 0,45 mm3 / min-mmHg 
gacha. Klinik amaliyotda, chiqish oqimining yengilligi koeffitsientining qiymati 
tonografik ravishda aniqlanadi. 
Ko'z ichi bosimi darajasidagi patologik o'zgarishlar glaukoma, oftalmik 
gipertenziya va ko'zning gipotenziyasi bilan farqlanadi. 
rasm 17.1. Old kameraning burchagi tuzilishi: 1 – oldingi kameraning burchagi; 2 - trabekulalar; 3 – Shlemm kanali; 
4 – kollektor naychasi 
GLAUKOMA 

274 
Glaukoma - ko'z ichi bosimining oshishi, ko’ruv nervining progressiv 
atrofiyasi va ko'rish funksiyasining pasayishi bilan tavsiflanadigan surunkali ko'z 
kasalliklari guruhidir. Glaukoma bilan kasallanish o'rtacha 1: 1000 ni tashkil
qiladi. Glaukoma ko'rish funksiyasining qaytarilmas darajada yo'qolishiga olib 
keladi: 15% dan ko'p ko'rlar glaukomadan ko'rishni yo'qotgan. 
Glaukoma quyidagicha klassifikatsiyalanadi 
- Kelib chiqishi bo'yicha 
- birlamchi va ikkilamchi glaukoma (birlamchi glaukoma mustaqil kasallik, 
ikkilamchi glaukoma boshqa kasalliklarning asorati ). 
- bemorning yoshiga qarab kattalarda va tug'ma glaukoma
- rivojlanish mexanizmi bo’yicha : ochiq burchakli, yopiq burchakli va oldingi tor 
burchagi bilan ajratib turadi; 
- ko'z ichi bosimi darajasiga ko'ra, glaukoma gipertenziv va normotenzivga 
bo'linadi; 
- optik nervning shikastlanish darajasiga ko'ra, glaukomaning boshlang'ich, 
rivojlangan, o`tib ketgan va terminal bosqichlari bor; 
- kasallikning rivojlanishiga qarab, barqaror va turg'un bo'lmagan glaukoma ajralib 
turadi. 
Glaukoma bosqichlari. Glaukoma bosqichini aniqlashda ko' rish 
maydonining burun chegarasi holati (normalmi - 60) va ko’ruv nervi diski holati 
(17.2-rasm) hisobga olinadi. 
1-bosqich (boshlang'ich). Burun tomondan vizual – ko`rish maydonning torayishi 
10 gradusdandan oshmaydi, va ko’ruv nervi diski chuquri chetigacha yetib 
bormaydi. 
II - bosqich ( rivojlanayotgan). Burun segmentidagi ko'rish maydoni 10 
gradusdandan ortiq torayadi va 50 dan 15 gacha o'zgarib turadi. Ko’ruv nervi diski
ekskavasiyasi chuqurchasi disk chetigacha , yoki bu chegarasigacha yetadi. 

275 
III -bosqich ( rivojlangan). Ko'rish maydoni konsentrik ravishda toraygan va 
burun tomonida 15 gradusdan dan kam. Ko’ruv nervi diskining pastki subtotal
qismida chuqur ekskavasiya bor.. 
IV- bosqich (terminal) ko'rishning to'liq yo'qolishi yoki nurning noto'g'ri 
proeksiyasi bilan tavsiflanadi. 
Tonometrik ko'z ichi bosimi darajasi. Tashxis qo'yishda ko'z ichi 
bosimining quyidagi darajalari qo'llaniladi: 
- "a" - normal chegaralardagi bosim (27 mm Hg dan kam); 
- "b" - o'rtacha balandlikdagi bosim (27-31 mm
Hg); 
- "c" - yuqori bosim (31 mm Hg dan yuqori)
rasm17.2. Glaukomadagi ko’ruv nervi diskining oftalmoskopik tasviri 
Etiologiyasi
Kasallikning sababi hali to'liq aniqlanmagan. Trabekulyar blokning
trabekulyar apparatlarda (masalan, pigment tuzilmalari) "tiqilib qolishi" tufayli

276 
kelib chiqadi, deb izohlanadi. Kasallik rivojlanishida ko'zning anatomik 
tuzilishining xususiyatlari rol o'ynaydi: skleral naycha va siliyar 
mushaklarning yaxshi rivojlanmasligi, Shlemm kanalining oldingi holati va
boshqalar. . Boshqa xavf omillari: qarilik, irsiy moyillik, irq (Negroid irqi 
vakillari ko'pincha kasal), tizimli - umumiy kasalliklar (diabet ,
ateroskleroz, arterial gipotenziya va boshqalar) va erta presbiopiya. 
Ochiq burchakli glaukomaning rivojlanishi ko'zning old kamerasidan 
suvning shlemm kanaliga tushishi bilan bog'liq. Ko'tarilgan ko'z ichi 
bosimi ta'siri ostida trabekulyar diafragma skleral sinus havzasiga tushadi va
natijada Shlemm kanalining funksional bloki paydo bo'ladi. Ko'z
gidrodinamikasining o'zgarishi ko'z ichi bosimining bardoshli darajadan yuqori 
bo'lishiga va ko’ruv nervining shikastlanishiga olib keladi. 
Umumiy patogenezi 
Ko`z ichi suyuqligi oqib chiqishining buzilishi ko'z ichi bosimining 
oshishiga olib keladi. Ko`z ichki bosimining oshishi asta-sekin skleraning 
etmoid plastinkasi orqa tomondan egilib, ko’ruv nervi tolalari va tomirlari 
kuchining qochirishiga ( atrofiya) olib keladi. Nerv tolalarining atrofiyasi
esa optik neyropatiyaga olib keladi, bu ko`z tubida ko’ruv nervi diskini
bosib chuqurlashtiradi va ko'rishni progressiv kamaytira boradi. 
Glaukoma bemor uchun sezilmaydigan bo'lib, asta-sekin rivojlanadi. 
Dastlab, ko`ruv maydonning kamayishlari (ko'ruv maydonining naychagacha
torayishi, parasentral skotomalar paydo bo'lishi) va ko'rish o`tkirligining
pasayishi kasallikni keyingi bosqichlarga o`tkazadi. 
Tug'ma glaukoma Birlamchi tug'ma glaukoma bola hayotining dastlabki 
3- yilida rivojlanadi va aksariyat hollarda ikki tomonlama xarakterga ega. O'g'il
bolalar qizlarga qaraganda ko'proq kasal bo'lishadi. 

277 
Odatda ona qornida rivojlanish paytida oldingi kameraning burchagida 
joylashgan mezoderma to'qimasi so'riladi. Ushbu jarayonning buzilishi (oldingi 
kamera burchagining disginezi) suv oqib chiqishini sekinlashtiradi va natijada ko'z 
ichi bosimini oshiradi. 
rasm17.3. Bir tomonlama gidroftalm 
Ko'tarilgan ko'z ichi bosimi ta'siri ostida ko'zning elastik tashqi
qobig'i asta-sekin cho'zilib boradi, diametri 12 mm va undan yqori shox 
pardaning kattalashishi natijasida ko`z olmasida miopiya rivojlanib, 
ko`rish kamayishi oqibatida g’ilaylik va ambliopiya ham rivojlanishi 
mumkin. Shox parda stromasi yupqalashib bolada shox parda sindromi
paydo bo`ladi. Asta-sekin, ko'z kattalashishib gidroftalm (17.3-rasm) va
buftalm (buqaning ko'zlari) paydo bo'ladi. Tonometriya yordamida 20 
mm.Hg.dan yuqori ko'z ichi bosimining doimiy ravishda oshishi
aniqlanadi. Oftalmoskopiyada qon tomir to'plamida siljish va ko’ruv nervi 
diskining ekskavasiyasi aniqlanadi. 
Jarrohlik davolash. Dastlabki bosqichlarda goniotomiya amalga oshiriladi 
(mezodermal to'qimalarning trabekulyar zonasini tozalash). Keyingi

278 
bosqichlarda kipriksimon tanada fistulizatsiya operatsiyalari samaralidir. O'z 
vaqtida jarrohlik qilinsa natija ijobiy bo`lib , 85% hollarda ko'z
ichidagi bosimni barqaror normallashtirishga erishiladi. 
Ochiq burchakli glaukoma 
Birlamchi ochiq burchakli glaukoma kattalarda rivojlanadi va ko'zning 
oldingi kamerasi (trabekulyar blok) burchagi patologiyasidan kelib 
chiqadi. 
Klinik tavsif 
Kasallik 35-40 yoshdan katta odamlarda rivojlanadi. Uzoq vaqt
davomida kasallik asimptomatik bo'lib, u ko'rish funksiyalarining
progressiv pasayishi bilan birga keladi. Oddiy bosimli glaukoma bilan 
oftalmotonus darajasi faqat stressli holatlarda, jismoniy zo’riqish yoki ko'p 
miqdordagi suyuqlik ichganda oshishi mumkin. Bundan tashqari, ushbu 
turdagi glaukoma bilan og'rigan bir qator bemorlarda ko'z ichi bosimi ko'tarilishi 
ko’ruv nervi chidamliligi pastligi bilan tavsiflanadi. 
Tonometriya va oftalmoskopiya orqali kasallikni dastlabki bosqichda 
tashxislash mumkin. Tonometrik jihatdan, ertalab ko'z ichidagi bosimning
oshishi, ikki ko'zdagi bosim farqi , yoki bitta ko'zda kunlik bosim 5 
mm.Hg. dan yuqori bo'lganligi glaukomaga xosdir. Tonografiya
yordamida chiqish oqimi koeffitsienti 0,15 mm3 / min-mm.Hg. dan
pasayishini aniqlash mumkin. Oftalmoskopiyada optik neyropatiyaning
alomatlari qayd etiladi – ko’ruv nervi diskining yoylishi, peripapillyar
zonada nerv tolalari qatlamining yupqalanishi , ba`zan ko’ruv nervi diski
yonida qon quyilishi bilan xarakterlanadi. 
Periferik ko'rish maydonining chegaralari asta-sekin torayib, glaukomaning 
terminal bosqichida kichkina orol qoldiradi (17.4-rasm). Biomikroskopiyada

279 
konyunktiva va episklerada mikrovaskulyar o'zgarish belgilari aniqlanadi: 
arteriolalarning notekis torayishi, venulalarning kengayishi, 
mikroanevrizmalarning shakllanishi, mayda qon ketish ko`rinadi. Rangdor 
pardaning qorachiq atrofidagi diffuz atrofiya va diffuz pigment destruksiyasi
paydo bo`lib, depigmentatsiya aniqlanadi. 
rasm 17.4. Glaukoma bilan periferik ko'rish sohasidagi o'zgarishlar
Gonioskopiyada oldingi kameraning keng yoki o'rta keng
burchagi, trabekulyar zonaning zichlanishi, ekzogen pigmentatsiya yoki 
eksfoliativ materialning cho'kishi aniqlanadi. 
Birlamchi ochiq burchakli glaukomaning ikkinchi darajasi oftalmik gipertenziya 
bilan farqlanishi kerak. 
Davolash 

280 
Davolash dori vositalari, lazer va jarrohlik muolajalar yordamida ko'z 
ichi bosimini kamaytirishga, shuningdek glaukomatoz optik neyropatiya 
(neyroprotektiv terapiya) rivojlanishining oldini olishga qaratilgan. 
Antigipertenziv davolash ko'z ichi bosimini tushirishga qaratilgan. 
Birinchidan, dori terapiyasi buyuriladi , agar u samarasiz bo'lsa, lazer
yoki jarrohlik usuli qo`llaniladi. 
Antigipertanziv dori terapiyasi 
Birinchidan, dorilaridan bittasi buyuriladi, agar u samarasiz bo'lsa, 
boshqa dori bilan almashtiriladi, yoki kombinatsiyalangan terapiya
buyuriladi. Dorilarni yiliga 2-3 marta almashtirish kerak. 
Birinchi tanlovdagi dorilar: β-blokatorlar (timolol va betaxol), F2
prostaglandinning analoglari (latanoprost va travoprost) va xolinomimetiklar 
(pilokarpin). 
• Ikkinchi tanlov dorilari: simpatomimetika (klonidin), 
kombinatsiyalangan preparatlar (timololvapilokarpin), uglerod
angidrazaingibitorlari (dorzolamid va brinzolamid) va kombinatsiyalashgan
preparatlar (timolol + pilokarlin). 
Lazerli jarrohlik 
• Lazer trabekuloplastikasi – ochiq burchakli glaukomani lazer bilan 
davolashning asosiy usuli. U trabekulyar diafragmaning ichki yuzasiga bir 
qator koagulyatsiyalar qo'llashdan iborat (17.5-rasm). Skarring trabekulyar
diafragmaning kuchlanishiga va uning teshiklarining kengayishiga olib
keladi, bu esa suvning chiqishini yaxshilaydi. 
•Lazerli siklokoagulyatsiya glaukomaning ochiq burchakli formasida amalga 
oshiriladi. Kipriksimon tanani koagulyatsiya qilib chandiq chaqirishi hisobiga 
trabekula diafragmasi kengayib suv so`rilish tezlashadi, Suyuqlik ishlab 
chiqarishi pasayishi ham ko'z ichi bosimining pasayishiga olib 
keladi. 

281 
Jarrohlik davolash 
Fistulizatsiya operatsiyalarining maqsadi- ko'z ichi suyuqligining old 
kameradan subkonyunktival bo`shliqqa oqib chishi uchun sharoit
yaratadi. 
rasm 17.5. Lazer trabekuloplastikasining sxemasi suyuqlik atrofdagi tomirlarga so'rilgan joy.
Ushbu turdagi operatsiyalar orasida eng keng tarqalgani
trabekulektomiya (17.6-rasm). Bu operatsiya bemorlarning 80-85 foizida
amalga oshiriladi, ba'zi bemorlarga takroriy jarrohlik qilinishi mumkin. 

282 
rasm 17.6. Trabekulektomiya sxemasi. Operatsion bosqichlari 
Neyroprotektiv terapiya maqsadli ko'z ichi bosimi normallashgandagina 
samarali bo'ladi. Quyidagi dorilar tizimli va lokal ravishda qo'llaniladi 
(instilatsion va
parabulbar inyeksiyasi shaklida): selektiv beta-blokator
betaxolol, peptid bioregulyatorlari, antioksidantlar (C, E, PPvitaminlari, 
metililpiridinol) antispazmotiklar, angioprotektorlar. 
Yopiq burchakli glaukoma 
Bu glaukomada ko'zning orqa kamerasi va old kamera o'rtasidagi 
burchakning berkitilishi suv chiqishiga to'sqinlik qiladi ( yani suyuqlik
borishi uchun burchak yopiq bo`ladi). Kasallik birlamchi ochiq burchakli 
glaukomaga qaraganda 2-3 marta kamroq uchraydi. Ayollar erkaklarga qaraganda 
ko'proq kasal bo'lishadi. 
Etiologiyasi va patogenezi 
Birlamchi yopiq burchakli glaukomaning etiologiyasida quyidagi omillar 
katta ahamiyatga ega: 
- anatomik moyillik (ko'z olmasining kichik o'lchami, gipermetropik
refraksiya, kichkina old kamera va oldingi kameraning tor burchagi, 
katta gavhar, rangdor pardaning yupqa ildizi, Shlemm kanalining orqada
joylashuvi); 
- yoshga bog'liq o'zgarishlar; 
- funksional o'zgarishlar (oldingi kameraning tor burchagi , gavharga 
qorachiqning chetlari tegib turishi, rangdor parda ildizining shishib
burchakni yopib “qorachiq blok” hosil qilishi natijasida orqa kamerada ko`p 
suv to`planib qolib bosim oshib ketadi. 
Old kameraning blokadasi quyidagi patogenetik mexanizmlari bilan ajralib 
turadi: 
- suv orqa kamerada to'planishi shishasimon tanani joyidan siljitib gavharni ham 
itarib, rangdor parda burchagini qisib, yanada oldinga itarib toraytiradi va
bloklashga olib keladi; 

283 
-Rangdor pardaning bazal qatlami oldingi kameraning tor burchagidagi
filtratsiya zonasini yopib qo`yadi; 
- ko'zning orqa qismida suyuqlik to'planishi shishasimon tananing oldingi joyidan 
siljishiga olib keladi, shu bilan rangdor pardaning ildizi gavhar tomonidan oldingi 
kamerani old devoriga bosadi (vitreo-xrustal blok ). 
Klinik ko`rinish 
Ko'pincha, boshlang'ich yopiq burchakli glaukoma o'rta va keksa odamlarda 
uchraydi. Ochiq burchakli glaukomadan farqli o'laroq, dastlab o'tkir va o`tkir osti – 
sekin xurujlar ko'rinishda uchraydi. Asta-sekin, gonosinexiyaning shakllanishi 
kasallikning surunkali kechishiga olib keladi, uning klinik ko'rinishi ochiq 
burchakli glaukomaga o'xshaydi. 
Yopiq burchakni glaukomaning o'tkir huruji. 
Bu rangdor pardaning ildizi bilan oldingi kamera burchagi butunlay yopilishi 
tufayli suvning so`rilib chiqishi butunlay to'xtatganida yuz beradi. Huruj o'tkir 
bosh og'rig'i ( ko`z og’rig’i emas) paydo bo'lishi bilan boshlanadi. Og'riq 
bradikardiya, ko'ngil aynish, qusish bilan birga keladi va yurakka yoki 
oshqozonga tarqalishi mumkin (ko`krak yoki qorinning o'tkir kasalliklariga 
o`xshaydi). Ko'pchilik bemorlar ko'rishning pasayishi va kamalak doiralari paydo 
bo'lishiga e'tibor bermaydilar. 
Tekshiruvda ko'z olmasi inyeksiyasi diqqatga sazovordir (17.7-rasm). 
Shox parda shishgan va shaffofligi xira, oldingi kamera tor. Qorachiq parezi
tufayli, midriaz, yorug'likka reaksiya yo`q.. Shox parda shaffofligi buzilganligi 
sababli –xira. Doimiy o`'tkir xuruj kipriksimon tananing sekretor funksiyasini 
kamayishiga olib keladi. Orqa kameradagi bosim pasayadi, rangdor pardaning 
ildizi asta-sekin oldingi kameraning burchagini yopadi. Har bir hujumdan so'ng 
gonosinexiya, ba'zida orqa sinexiya va rangdor parda to`qimasida sektorli 
atrofiya rivojlana boradi .Glaukomaning uzoq muddatli hujumi to'liq ko'rlikka olib 
kelishi mumkin. 
Yopiq burchakli glaukomasining sekinlashgan xuruji vaqtida oldingi 
kameraning burchagi qisman bloklanganida, ya'ni hammasi emas, balki rangdor 

284 
parda ildizi bilan qisman yoki ba`zan yopilganda yuzaga keladi. Odatda bu xuruj, 
haroratning ko'tarilishi sharoitida , bemor jismoniy ish bajarayotgan paytda 
uchraydi. Bemorlar ko'rishning xiralashganiga, ko'zlar oldida kamalak doiralari 
paydo bo'lishiga shikoyat qiladilar. Ko'z olmasining yengil aralash inyeksiyasi, 
shox pardaning ozgina shishishi va qorachiq midriazning paydo bo'lishi bilan 
xarakterlidir. Ko'z ichki bosimi 30-35 mm Hg ga ko'tariladi. Hujumning 
davomiyligi odatda qisqa. Tashxis gonioskopiya bilan tasdiqlanadi. 
Differensial tashxis 
Burchakni berkituvchi glaukomaning o'tkir xurujini ikkilamchi glaukomadan, o'tkir 
iridotsiklitdan, ko'ruv organining shikastlanishidan, 
rasm 17.7. Yopiq burchakli glaukoma xuruji 
shuningdek, gipertenziv inqiroz va qizil ko'z sindromi, yoki og'ir bosh 
og'rishi bilan kechadigan boshqa kasalliklardan ajratish lozim. 
Davolash 
Yopiq burchakli glaukoma huruji terapiyasi 

285 
• Glaukomaning o'tkir xurujida M-xolinomimetik tomchilari
qo'llaniladi: 1% pilokarpin eritmasi har 15 daqiqada birinchi soat davomida, 
so'ngra 4 soat ichida – har yarim soatda va 12 soat davomida – har soatda
tomiziladi. Keyinchalik, ko'z ichi bosimi darajasiga qarab, tomizish
kuniga 3-6 martaga kamayadi. Pilokarpin doimiy miozni keltirib
chiqaradi, shu bilan rangdor parda yupqalashib, oldingi kameraning
burchagini berkitib qo'yadi. Suv ishlab chiqarishni kamaytiradigan
dorilar ham buyuriladi (0,5% timolol eritmasi yoki 2% dorzolamid
eritmasi). Ichish uchun atsetazolamid kuniga 2-3 marta 0,25-0,5 g dozada va
tomir ichiga furosemiddan kuniga 20-40 mg. dan buyuriladi. 3-4 soat
ichida hurujni yengillashtirmasa, mannitol eritmalari tomir ichiga
tomchilab kiritiladi, har bir kilogramm vazniga 1,5 g. miqdorida; mushak ichiga 
2,5% xlorpromazin eritmasi, 2% difengidramin eritmasi quyiladi. Agar
hujumni 12-24 soat ichida to'xtatish mumkin bo'lmasa, lazerli iridektomiya
amalga oshiriladi. 
• Subakut- sekin rivojlanuvchi glaukoma xurujida 1% li pilokarpin
eritmasini 3-4 soat davomida 1 soatlik interval bilan kiritish kifoya, 
atsetazolamid 0,25 g.ichkariga bir marta buyuriladi. Glaukoma xurujlari
rivojlanishining oldini olish uchun ikkala ko'zda lazerli iridektomiya amalga 
oshiriladi. 
Surunkali yopiq burchakli glaukomani davolash 
Antigipertenziv davolash monoterapiya bilan boshlanadi ( miotiklar) 
.Keyinchalik neyroprotektiv dorilar qo'llaniladi, konservativ davo samarasiz 
bo'lgan taqdirda ular lazerli iridektomiyaga murojaat qilishadi (orqa
devordan oldingi kameraga suvning chiqishi uchun rangdor pardaning bazal
zonasini ochilish, (mikro koloboma) 

286 
rasm 17.8. Lazerli iridektomiyaning biomikroskopik tasviri 
Miotiklar birinchi tanlov, agar ularning ta'siri yetarli bo'lmasa, ikkinchi 
tanlov uchun dorilar qo'shimcha ravishda buyuriladi. 
Birinchi tanlov dorilar: M-xolinomimetika. Pilokarpinning 1-2% eritmasini 
(kuniga 1-3 marta) yoki 1,5-3% karbaxol eritmasini (kuniga 1-2 marta) qo'llang. 
Ikkinchi tanlovga tayyorgarlik: 0,25-0,5% timolol yoki betaxolol eritmasi (kuniga 
1-2 marta), dorzolamidning 2% eritmasi (kuniga 3 marta), klonidinning 0,5% 
eritmasi (kuniga 2-3 marta). ) Shuningdek, kombinatsiyalangan preparatlar - 
Timolol + pilokarpin (fotil va fotil-forte?(Kuniga 2 marta)). 
Ikkilamchi glaukoma 
Ikkilamchi glaukoma ko'z kasalliklarining asoratlari sifatida rivojlanadi. 
Qo'zg'atuvchi kasallikka qarab, yallig'lanishdan keyingi, fokogenik, qon tomir, 
distrofik, travmatik va neoplastik ikkilamchi glaukomalar bor 
Yallig'lanish va yallig'lanishdan keyingi glaukoma sklerit, keratit, oldingi uveit 
yoki ularning oqibatlari tufayli bo`ladi. Yallig'lanish jarayonlari bo'lgan 
bemorlarda ko'z ichi bosimining oshishi episkleral tomirlarda bosimning oshishi, 
rangdor pardaning shishishi va old kameraning burchagi yopilishi, yoki trabekula 
va Shlemm kanalining yallig'lanish jarayoniga qo'shilishi bilan izohlanadi. 
Yallig'lanishdan keyingi glaukoma suyuqlik chiqish yo'lida chandiqlar – 
sinexiyalar paydo bo'lishi tufayli rivojlanadi.
Sinexiyalar -old sinexiya (rangdor pardaning shox parda bilan birlashishi), 
orqa sinexiya (rangdor pardaning gavhar bilan yopishishi) va goniosinexiya 
(ko'zning oldingi kamerasi burchagining birlashishi) bo`ladi. Sinexiyalarning 

287 
lokalizatsiyasiga qarab, glaukoma rivojlanishning ochiq, yopiq , aralash
burchaklari bo'lishi mumkin. 
Qorachiq gavharga chippa yopishganida yopiq burchakli glaukomaning 
o'tkir xurujiga o'xshash ko'z ichi bosimi keskin oshadi. Ammo, undan farqli 
o'laroq,
rangdor parda bombaj notekis oldingi kamera shaklidagi qorachiq orqa 
sinexiyasi paydo bo`ladi. 
Ikkilamchi ochiq burchakli glaukoma terapiyasi boshlang'ich glaukomaga
o'xshaydi. Yallig'lanishdan keyingi glaukomada bemorlarga blokni ochish uchun
lazerli iridektomiya amalga oshiriladi. Dori vositalari va lazer terapiyasi 
samarasiz bo`lsa, jarrohlik davolash amalga oshiriladi. 
Fakogenik glaukoma 
Gavharning o'zgarishi yoki lokalizatsiyasi natijasida yuzaga keladigan 
glaukoma fakogen glaukoma deyiladi.. 
• Fakogen glaukoma gavhar joylashuvi buzilganida yuzaga keladi (masalan, agar 
u qorachiqning tekisligida joylashgan bo'lsa). Tashxisni aniqlashtirish uchun 
biomikroskopiya o'tkaziladi. 
Fakomorf glaukoma gavharning shishishi tufayli qorachiq blokidan kelib 
chiqadi. Simptomlar birlamchi burchakni yopuvchi glaukomaning o'tkir hujumiga 
o'xshaydi. Tashxis qo'yish uchun batafsil kasallik tarixi va biomikroskopiya talab 
qilinadi. Ko'z ichidagi bosimni tushirish uchun gavharni olib tashlash kerak. 
Fakolitik glaukoma yallig'lanish jarayoni natijasida , gavhar yorilishi natijasida 
ham yuzaga keladi (masalan, shishgan katarakta bilan). 
. 

288 
rasm.17.9. Ikkilamchi dekompensor glaukomani ksenotransplantat drenaj bilan jarroxlik davolash usuli etaplari 
OFTALMOGIPERTENZIYA 
Oftalmogipertenziya ko'z ichi bosimining oshishini anglatadi, bu
esa ko’ruv nervi atrofiyasi va ko'rish funksiyasining buzilishi bilan
birga bo'lmaydi. Oftalmogipertenziya ko'z yoki umumiy kasalliklarda,
ko`rish sistemasining alohida xususiyatlarga bog'liq bo'lishi mumkin 

289 
(ko'z ichi bosimining ko'payishi va unga ko’ruv nervining rezistentligining 
kuchayishi bilan qo'shilishi) 
. Glaukomani qanday oldini olish mumkin- profilaktikasi 
1. ortiqcha ish qilmang. Jismoniy va ruhiy-emotsional stress cheklovlarga 
duch keladi. 
2. Boshni juda ko`p egmaslik kerak. Glaukoma bilan og'rigan bemorlar 
uchun boshning oldinga cho'zilishini talab qiladigan harakatlar bilan shug'ullanish 
zararli. Bu chizish, to'qish, kashta tikish va shunga o'xshash ishlarga tegishli. 
Kompyuterda ishlaganda, televizor dasturlarini tomosha qilishda, o'qish paytida 
boshni bir tekis ushlab turish kerak. 
3. To'g'ri yoritishni o'rnating. Glaukomali odamlar uchun past nurda ishlash 
xavfli. Ko'zlaringiz charchamasligi uchun uni eng maqbul yorqin qilish juda 
muhimdir. 
4. Yomon odatlardan voz kechish lozim. Chekish ko' z olmasining barcha 
elementlariga kislorod va ozuqa moddalarini tashish buziladi. 
5. Bo'yin va boshdagi qon aylanishini buzadigan kiyim kiymaslik kerak. 
6. Vizual charchoqdan saqlanish. Kompyuterda ishlayotganda, o'qish va 
film tomosha qilishda tanaffus qilish muhimdir. Har soatda dam olish uchun 10-15 
daqiqa vaqt ajratish tavsiya etiladi. Bu vaqtda siz chindan ham dam olishingiz 
kerak va bir qizg'in faoliyatni boshqasiga o'zgartirmasligingiz kerak. 
7. To'g'ri ovqatlanish. Glaukomani oldini olish uchun hayvon yog'lari va 
shakar miqdorini kamaytirish, xom sabzavot, baliq, mevalarni dietaga kiritish 
kerak. 
8. O'rta miqdorda suv iste'mol qilish. Kundalik suv yoki boshqa suyuqlik 
miqdorini cheklash bunga shart emas, agar buning uchun shifokorning ko'rsatmasi 
bo'lmasa. Glaukoma bilan qahva yoki choyni rad qilish har doim ham zarur emas, 

290 
lekin siz bir vaqtning o'zida bir stakan suyuqlikdan ko'proq ichmasligingiz kerak. 
Xavfsizlik uchun siz qahvaga bo'lgan reaksiyani tekshirishingiz mumkin: bosimni 
oldin va keyin o'lchang. 
9. Yaxshi dam olish, yaxshi uxlash. Dam olish ko'plab kasalliklar uchun 
muhim profilaktika chorasidir. Soat 10 dan 12 gacha bo'lgan sakkiz soatlik uyqu 
yetarli deb hisoblanadi. Kechqurun toza havoda yurish tavsiya etiladi. Yuqori 
yostiqlarda uxlash kerak 
10. Tibbiy davolanishdan voz kechmang. 
11. Yorug'likdagi to'satdan o'zgarishlardan saqlaning. Bu, ayniqsa, 
burchakni berkituvchi glaukoma bo'lgan odamlar uchun to'g'ri keladi. Yorug'lik 
intensivligining keskin o'zgarishi - bu ko'zlar uchun jiddiy zo'riqishdir, shuning 
uchun kinoteatrga borishdan oldin siz qorachiqning kengayishiga to'sqinlik 
qiladigan tomchilarni ishlatishingiz kerak. 
Ko'z olmasi gipotenziyasi 
Oftalmotonus pasayishining sabablari
Ko'z ichi bosimi pasayishiga olib keladigan kasalliklar: 
- Shishasimon tana suyuqligi yo`qotilishi; (uning hajmining 1/3 qismi kamayishi); 
- iridotsiklitda , suv ishlab chiqarishning kamayishi, simpatik innervatsiyaning 
buzilishi, ko'zning kontuziyasi yoki to'r parda ko`chishi. 
Ko'z olmasi gipotenziyasiga olib keladigan keng tarqalgan kasalliklarga kollaptoid 
holatlar, kalla ichi bosimning pasayishi, diabetik va uremik koma, o'tkir yuqumli 
kasalliklar (dizenteriya, vabo) tananing suvsizlanishi kiradi. 
Gipotenziya bilan haqiqiy ko'z ichi bosimi 8 mm Hg dan past bo'ladi. (15 mm Hg 
dan past bo'lgan tonometrik). Tekshiruvda shox parda, oldingi kamera suyuqligi 

291 
va shishasimon tana xiralashadi. Ko’ruv nervi diski giperemiyalashadi va unda 
shish rivojlanadi. Diagnostika tonometriya, biomikroskopiya va ultratovushni o'z 
ichiga oladi. 
Ko'z tashqi kapsulasining yaxlitligi buzilishi jarrohlik orqali tikiladi.
Shishasimon tana yo'qolishi ko'z bo'shlig'iga uning o'rnini bosuvchi silikon, 
gialon kiritish bilan tiklanadi . Ko'z ichi suyuqligini ishlab chiqarish buzilgan 
taqdirda, mikrosirkulyatsiyani yaxshilaydigan siklopedik midriatiklar, 
vazodilatatorlar dorilar qo'llaniladi.Kipriksimon tanani lazer yordamida 
stimulyatsiya qilishni amalga oshirish mumkin. 
Uzoq muddatli gipotenziya ko'zning subatrofiyasi, makula degeneratsiyasi, 
keratopatiya, shishasimon tananing yo'q qilinishi, katarakta va ko'rish 
funksiyasining doimiy yo'qolishiga olib keladi. 
18-BOB.
KO`Z OLMASINI HARAKATLANTIRUVCHI ORGANLAR 
KASALLIKLARI
Okulomotor apparati ko'zning aylanishi, tiklab bir nuqtaga qarashni,` 
yaqinlashishni va binokulyar ko'rishni ta'minlaydi (3-bob, "Vizual funksiyalar" ga 
qarang). 
• Ko'z harakatlarining amplitudasi quyidagicha baholanadi: bemor ikki ko'z bilan 
obyektning harakatini to'g'ri va egri meridianlarda kuzatadi. Parez mushaklari 
tomonda ko'z harakati cheklanadi. 
• Yig'ilish konvergensiya qobiliyati bemor nigohini burunga yaqinlashadigan 
narsaga qaratish qobiliyati bilan tavsiflanadi (odatda eng yaqin konvergensiya 
nuqtasi 5 sm masofada joylashgan). 
• Ko’zni harakatlantiruvchi mushaklar bir xil sinxron muvozanatda
harakatlanadi, uzoq masofadagi narsalarni ikkala ko'z bilan ko'rganda ko`rish
o`qi bir-biriga parallel bo'ladi. 

292 
- Ortoforia - bu barcha ko’zni harakatlantiruvchi mushaklarning mutanosib 
muvozanati (odamlarning 20-30 foizida uchraydi). 
- Geteroforiya –ko’zni harakatlantiruvchi mushaklarning nomutanosibligi. 
Geteroforiyani farqlash ahamiyatsiz (binokulyar ko'rishga to'sqinlik qilmaydi, lekin 
yashirin g’ilaylikga olib keladi.Binokulyar ko'rishning buzilishi aniq g’ilaylikga 
olib keladi. 
Ko’zni harakatlantiruvchi apparatlarning patologiyasi ko'zlarning g’ilayligi 
bilan ifodalanadi (strabizmus). Ko'zning bir yoki boshqa yo'nalishdagi
harakatlanishining cheklashi (ko’zni harakatlantiruvchi mushaklarning parezi yoki 
falaji) buzilganda konvergensiya va tafovut, shuningdek ko'zlarning fiksatsiya 
qobiliyati buzilsa nistagm paydo bo`ladi. 
G’ilaylik - Strabizmus (strabismus) - bir ko'zning umumiy fiksatsiya 
nuqtasidan og'ishi (og'ishi). 
Strabizmus burchagi - bu bir ko'zning nigoh o'qi bir nuqtaga qadalganda, 
juft ko'zning nigoh o'qidan og'ishi. 
• Birlamchi og'ish burchagi - ko'zning qiyshayish burchagi. Uni o'lchash 
uchun bemordan nigohini biron bir narsaga qaratishlari so'raladi, shunda bir ko'z
boshqa tomonga og’ishadi. 
• Ikkilamchi og'ish burchagi – to`gri ko'zning o`z o'qidan og'ish hajmi.
Normal ko'zni yopib qarasa bemor qiyshiq ko`z bilan to`gri qaraydi, ya'ni, 
birlamchi og'ish burchagi "yo'qoladi" va ikkinchi darajali og'ish burchagi paydo 
bo'ladi. 
Eng oddiy usul - Girshbergga ko'ra strabizm burchagini aniqlash.
Shifokor bemorning qarshisida 35-40 sm masofada oftalmoskopik ko'zgu orqali 
yorug'lik refleksining shox parda o`rtasidagi qorachiq holatini, avval bittasini, 
so'ngra boshqasini kuzatadi. 
Ko'z olmasining normal holatini saqlab turganda, refleks nuqtasi deyarli 
shox pardaning markaziga qorachiqning o`rtasiga to'g'ri keladi. Strabizm bo'lsa, u

293 
markazdan uzoqlashadi. (18.1-rasm). Sinaptofor yordamida g’ilaylik burchagini 
aniqroq aniqlash mumkin. 
G’ilayliklar klassifikatsiyasi 
O`tkinchi g’ilaylik - ko`rish burchak o`qi 3-4 dan oshsa, xayoliy strabizm 
hosil bo'ladi. Bunda binokulyar ko'rish buzilmaydi, shuning uchun bu o`tkinchi 
g’ilaylikni davolash shart emas. 
Yashirin g’ilaylik – ko’zni harakatlantiruvchi mushaklarning binokulyar 
ko`rish refleksi nomutanosibligi bilan yuzaga keladi. Tashxis binokulyar ko'rish 
uchun zarur bo'lgan ko'zni aniqlash uchun qo`llaniladi. Bemordan obyektni ikki 
ko'z bilan ko`rish so'raladi, shundan keyin shifokor bir ko'zni qo'llari bilan yopadi. 
Geteroforiyada ko'z kuchli muskulli tomonga qiyshayadi. Vrach qo`lini olganda 
ko`z oldingi holatiga silkinib -harakat qilib qaytadi.Ortoforiyada esa bunday 
silkinib harakat qilmaydi. Ko'zgu orqali yorug'lik refleksining shox parda – 
qorachiq holatini, avval bir ko`zda , so'ngra boshqa ko`zda kuzatadi. 
rasm 18.1. Girshbergga ko'ra – g’ilaylik burchagini aniqlash 
Geteroforiyani davolash odatda talab qilinmaydi. Ammo bemorda 
binokulyar dekompensatsiya va astenopiya kuzatilsa, sferik yoki prizmatik 
ko'zoynaklar qo'llaniladi. 
Ko'rinib turgan g’ilaylik –kuchli geteroforiya bilan rivojlanadi va 
binokulyar ko'rishning buzilishi bilan birga keladi. Hamkor g’ilaylik - (harakati 

294 
bilan g’ilaylik burchagini o'zgartirgan holda) va paralitik (ko'z harakati bilan 
g’ilaylik burchagi o'zgarmasdan) g’ilayliklar uchraydi. 
Hamkor g’ilaylik 
Hamkor g’ilaylik yosh bolalarning 2-3 foizida uchraydi. 
Etiologiyasi 
Hamkor ko'rish qobiliyati shakllantirishning iloji bo'lmaganda, hamkor g’ilaylik 
rivojlanadi. 
Sabablari: 
- bitta yoki ikkala ko'zning ko'rish keskinligi 0,3 dan past bo`lsa; 
- anizeikoniya – anizometropiya tufayli ikki ko'z to'r pardasida ikki xil tasvir 
ko`rish bo`lsa 
- konvergensiya va akkomodatsiyaning nomutanosibligi bo`lsa; 
- ko'z harakatlarini muvofiqlashtirish va nigoh birligining buzilishi bo`lsa 
- fuziiya refleksining pasayishi (miyaning ko`zdan kelgan tasvirni qabul qilish 
qobiliyati yo’qolishi). 
Tasniflash 
Hamkor g’ilaylikning quyidagi xillari bor: 
-Akkomodatsiyali,
-noakkomodatsiyali
-aralash 
• yo'nalishi bo'yicha, ichkariga (ko'z boshqa ko'zga nisbatan, ya'ni ichkariga-
medial), tashqariga(ko'z ko'zdan tashqariga- lateral) va vertikal g’ilayliklarga
bo`linadi 
• G’ilaylik monolateral, bir tomonlama (bir ko'z har doim bir nuqtaga 
fiksatsiyalangan)
-G’ilaylik o'zgaruvchan -alternativ (bir yoki boshqa ko'z fiksatsiya nuqtasidan 
o'zgarib tursa) bo`ladi. 

295 
Patogenez 
Binokulyar ko'rish buzilishida yetakchi bir ko`z makula bilan ko'radi, 
ikkinchi ko`z esa makula bilan emas ko'zning to'r pardasi bilan ko'radi (eksentrik
fiksatsiya). Yetakchi ko'zni yopganda, ikkinchi ko'z makula bilan ko`radi.
Natijada ikki ko'z bilan doimiy ko'rish , zaif ko`zda skotomaning shakllanishiga 
va makula (disbinokulyatsion ambliopiya) funksiyasining doimiy yo'qolishiga olib 
keladi. Zaif ko`zda makula vazifasini makula yonidagi to'r parda bajaraman 
deb, "soxta makula" paydo bo`ladi), bu ko'z to'r pardasining g'ayritabiiy 
shakllanishiga olib keladi ( y`ani, binokulyar ko`rish mexanizmida ko'z to'r 
pardasining makula bo'lmagan sohalari , yetakchi ko'zning makula qismiga to'g'ri 
keladi). Oqibat binokulyar ko'rish buziladi. 
rasm.18.2. Monolateral g’ilaylik. ( operatsyiadan oldin va keyin) 
Monolateral g’ilaylikda alternativ g’ilaylikdan ko`ra tezroq, disbinokulyar 
ambliopiya bir ko`zda rivojlanadi. 
Klinik ko`rinish 
Hamkor g’ilaylik belgilari quyidagilar: 
- ko'zning harakatlanishi to`liq; 

296 
- birlamchi va ikkilamchi og'ish burchaklari teng; 
- Binokulyar ko'rish buzilganda ikkita ko'rish (diplopiya) yo'qligi.
Akkomodatsiyali g’ilaylikda - ikkala ko'z akkomodatsiyalarining
nomutanosibligi oqibatida kelib chiqadi va odatda 2-3 yoshli bolalarda paydo 
bo'ladi. Bu hamkor g’ilayliklarning eng keng tarqalgan turi. Akkomodatsiya 
buzilishi bemor yoshining refraksiyasiga mos kelmasligida ham buziladi: yuqori 
gipermetropiya haddan tashqari ko`payishiga, miopiya esa kamayishi orqali 
akkomodatsiya buzilishiga olib keladi. Xira ko`radigan ko'z ko`rishi yanada
tormozlasha boshlaydi. Ushbu holatda ko’zni harakatlantiruvchi mushaklari 
kuchsizlanib ko`z olmasi kuchli mushakka qarab qiyshayib harakatlana bora 
g’ilaylik vujudga keladi. Gipermetopiya bilan og'rigan bolalarda konvergensiya 
tendensiyasi kuchli bo`lgani uchun ko'z ichkariga qarab g’ilaylashadi. 
Miopiyada konvergensiya zaif bo`lgani uchun, ko'z tashqi tomonga 
g’ilaylashadi (divergent strabizm shakllari). 
Noakkomodatsiyali g’ilaylik
Ko’zni harakatlantiruvchi mushaklarning parezi tufayli yuzaga keladi. Bu bola 
ona qornidaligida va keyingi 1 yosh paytida paydo bo`ladi.
Qisman akkomodatsion g’ilaylik akkomodatsiya buzilishi va ko’zni 
harakatlantiruvchi mushaklarning parezi bilan bog'liq. Bu noakkomodatsiyali 
g’ilaylik jarrohlik davolanishdan keyin rivojlanishi mumkin. 
Davolash 
Hamkor g’ilaylikni davolash binokulyar ko`rishni tiklashga qaratilgan 
-Ko`z olmasi joylashishini to`girlash 
-Ambliopiyani bartaraf qilish 
-Birlamchi va ikkilamchi qochish burchagini to’g’irlash 
-Normal fuziya qobiliyatini tiklash
Kasal bolalarning 70 foizida barqaror binokulyar ko'rishni tiklash 
mumkin.Davolanish davomida ametropiyani ko'zoynak bilan 
to`girlanadi.Kasallikning boshlangich stadiyasida ko`z oynak juda yaxshi natija 
beradi

297 
Davolash bosqichlari 
Birinchi bosqich - ambliopiyani davolash (pleoptika). Pleoptikaning asosiy 
usullari: to'g'ridan-to'g'ri va teskari okklyuziya, makulani stimulyatsiya qilish va 
izma-iz bosqichli fenomendan foydalaniladi. 
• To'g'ridan-to'g'ri okklyuziya - 2-6 oy davomida yaxshi ko`radigan ko'zni 
yopib qo`yiladi.. 3-4 hafta ichida hali yolg’on makula paydo bo’lmasdan paydo 
bo`lgan ambliopiya ko`zda ko`rish tez tuzaladi. Doimiy monitoring talab 
qilinadi. 
• teskari okklyuziya - 3-4 hafta davomida ambliopik ko'zning ko'rish 
harakatlarini to'xtatish. Usul "soxta makula" allaqachon shakllangan bo`lsa
makula faollashishi kuchaytirish uchun qo'llaniladi. 
• Penalizatsiya - ko'zoynak yordamida sun'iy ametropiyani yaratib, yetakchi 
ko'z uchun noqulay sharoitlarni yaratish . Bunday holda yaxshi ko`zda ko'rish 
yomonlashib, ambliopik ko`zdagi tormozlanish skotomani yo'qotib, ko'zni
tuzatish boshlanadi. . Penalizatsiya okklyuziyadan farq qiladi, chunki birorta 
ham ko'z ko'rish qobiliyatidan butunlay mahrum bo’lmaydi. 
• Makulani lokal nurli stimulyatsiya qilish haqiqiy makulani fiksatsiya 
qilishga yordam beradi. Ketma-ket tasvir fenomeni to’r pardaning barcha qismida
ekranlashtirish paydo qiladi. Obyektning tasviri to’r pardada bir muncha vaqt 
makula ichida saqlanadi va makula faollashishi uchun sharoit yaratadi. 
Ikkinchi bosqich - bu oddiy binokulyar (durbin) ko'rish rivojlantirishiga 
qaratilgan (ortoptik). Ortoptika durbin ko'rishni yaxshilash uchun qo`llaniladi. 
Sinaptoforda ortopedik mashqlar stereoskopik rasmlar bilan o`tkaziladi. 
Ortoptika 6-12 oy davomida qo'llaniladi 
Uchinchi bosqich - fuzion refleksini mashq qilish (diploptika). Diploptika 
ikkala ko'zning makula tomonidan ko`rish fiksatsiyasini tiklash orqali diplopiyani 
yengishga qaratilgan. Sun'iy diplopiya prizmatik ko'zoynaklarni tanlash orqali 
yaratiladi. Odatda 1,5-2 yil davomida olib boriladigan pleopto-ortopto-diploptik 

298 
davolanishning samarasi yetarli bo'lmasa, jarrohlik davolanishga murojaat qilinadi. 
Bolalarda maktabgacha yoshda operatsiya qilish kerak, aks holda odamda ruhiy 
travma paydo bo'ladi. G’ilaylikni jarrohlik davolash kuchli mushakning (ko'zning 
qiyshaygan tomoni) harakatini susaytirish va kuchsiz mushakning (qarama-qarshi) 
ta'sirini kuchaytirishdan iborat. Mushakning zaiflashishiga uni cho'zish yoki 
orqaga surish orqali erishiladi. Mushakning kuchayishiga uni qisqartirish 
(rezeksiya) yoki qo'shilish joyini oldinga siljitish orqali erishiladi. Operatsiyadan 
so'ng pleopto-ortopto-diploptik davolash davom ettiriladi, bu ko'rish qobiliyatini 
yanada oshrangdor pardah va binokulyar ko'rishni shakllantirishga qaratilgan. 
Paralitik g’ilaylik 
Paralitik g’ilaylik har qanday yoshda paydo bo'lishi mumkin. Ko'rish 
organlarining kasalliklari orasida paralitik g’ilaylik kam uchraydi. 
Paralitik g’ilaylikning sabablari parez va ko’zni harakatlantiruvchi mushaklarning 
falajidir. Ko’zni harakatlantiruvchi mushaklar funksiyasining buzilishi turli xil 
shikastlanishlar tufayli yuzaga keladi:
-markaziy (toksik shikastlanish, o'sma, yallig'lanish, ishemiya, miya shikastlanishi) 
yoki
-periferik 
Ko`z olmasi harakati falaj bo`lgan mushak tomonga chegaralanadi. 
-chidab bo`lmas diplopiya – ikkita ko`rish qiynaydi va bemor ko`z qiyshaygan 
tomonga boshini burib turadi ( jadval 18.1) 
Paralitik g’ilaylikni hamkor g’ilaylikdan farqlari
Davolash 
Kasallikning asosiy sabablarini bartaraf qilishdan iborat. Travmadan keying 
asoratlar 6 oydan keyin jarrohlik bilan tuzatiladi. Jarrohlikkacha fizioterapevtik va 
elektr davolar buyuriladi. 

299 
Jadval 18.1.
G’ILAYLIKLAR 
Sabablari
Hamkor
Paralitik 
Qaysi yoshda boshlanadi 
3 yoshda 
Har qanday 
Ko’z harakati 
To`liq 
kasal ko`z tomonga 
chegaralangan 
Konvergensiya 
Saqlangan 
Buzilgan 
Simmetriya 
Monolateral va 
Alternativ 
Bilateral 
Birlamchi burchak 
qochishi 
Birlamchi burchak 
qochishi ikkilamchi 
burchak qochishiga teng 
Ikkilamchi burchak 
qochishi birlamchi 
burchak qochishiga teng 
Diplopiya 
Yo’q 
Bor 
Bosh aylanish 
Yo’q 
Bor 
Bosh holati 
O’zgarmagan 
O’zgargan 
Profilaktika 
Hamkor g’ilaylikning oldini olish ametropiyani erta aniqlashdir. 
Ametropiya rivojlanish xavfi yuqori bo'lgan bolalarda (og'ir homiladorlik 
o’tkazgan onadan tug'ilishi, ota-onada ametropiyaning mavjudligi va boshqalar) 
dastlabki 3-4 oylarida refraksiyani o'rganish kerak. Boshqa bolalarda, refraksiyani 
baholash 6-12 oy ichida amalga oshiriladi. Bolada ko'zoynaklarning 
muvofiqlashtirilgan harakatlari mavjudligiga etibor berish juda muhimdir (odatda 
hayotning 2-3 oyligidan boshlab ko'z harakatlari birlashadi). Bundan tashqari, 
ko'rish organining normal rivojlanishi uchun zarur bo'lgan gigiena talablariga rioya 
qilish kerak . 

300 
19.BOB.
ORBITA KASALLIKLARI 
Orbita kasalliklarining etiologik klassifikatsiyasi 
1.
Yallig’lanish ( flegmona) 
2.
Neyroorbital ( bosh miya va burun kaslliklari bilan birga uchraydigan 
kasalliklar) 
3.
Atrofik va distrofik 
4.
O`smalar 
5.
Tomir kasalliklari ( sinus tromboz) 
6.
Endokrin kasalliklar (Tiriotoksikoz , Bazedov kasalliklaridagi
o`zgarishlar) 
7.
Tug`ma anomaliylar 
Orbita kasalliklari patogenezi uning kelib chiqish omillariga yarasha
yuqorida ko`rsatilgan etiologik sabablariga bog`liq. 
Orbitadagi patologik jarayonlar etiologik jihatdan ham mahalliy, ham 
umumiy sabablarga ega bo'lishi mumkin. Orbitadagi kasalliklarida ham
ko'zning yon tomonga siljishi, ko'zning harakatchanligi cheklanishi, 
shuningdek ko'rish buzilishlari uchraydi. 
Ekzoftalm (19.1-rasm) orbitada o'smalar bilan, retrobulbar qonashlar,( 
19.2-rasm;) yallig'lanish ekssudatining to'planishi va boshqalar oqibatida 
paydo bo`ladi. Shuningdek ekzoftalm mushaklarning kuchlanishida ham 
yuzaga keladi. (masalan, tireotoksikoz tufayli simpatikotoniyada). 
Enoftalm (ko`z olmasining cho`kishi) shikastlanish va orbita
devorlarining sinishi orbitadagi retrobulbar to'qima hajmining pasayishi, 
shuningdek mushaklarning simpatik innervatsiyasi buzilishi (masalan, 
Bernard-Gorner sindromi bilan) vaqtida ham uchraydi. 

301 
Ko'zning yon tomonga siljishi 1 sm. dan kattaroq bo`lsa intraorbital 
o'smalardan darak beradi. Bu holda diplopiya ( ikkita ko'rish) yuzaga
keladi. 
Oftalmoplegiya (ko'zning to'liq harakatsizligi) ko’zni harakatlantiruvchi
nervlarning intraorbital shikastlanishi bilan sodir bo'ladi. Ko’zni 
harakatlantiruvchi nervning shikastlanishi ptoz va midriazga ("yuqori 
orbital yoriq" sindromi) sabab bo` ladi. 
rasm 19.1. Bir tomonlama ekzoftalm 
rasm 19.2. Retrobulbar gematomasi 

302 
Ko’ruv nervi va ko`z olmasini innervatsiya qiladigan nervlar 
shikastlanishi ham ko'rishning vaqtincha xiralashishiga va uning qaytarib 
bo'lmaydigan yo'qotilishiga olib keladi. 
Orbitaning patologiyasi - yallig'lanish jarayonlari, qon tomir kasalliklari, 
o'smalar, shuningdek endokrin oftalmopatiyani o'z ichiga oladi ("Umumiy 
kasalliklarda ko'rish organining o'zgarishi" 16-bobga qarang). 
Flegmona 
Orbitaning flegmonasi o'tkir yiringli yallig'lanish . Kasallik harqanday
yoshda uchraydi. Ko'pincha kasallik stafilokokklar, streptokokklar bilan
chaqiriladi. Ko'pgina hollarda, yallig'lanish jarayoni paranazal sinuslardan 
(ayniqsa etmoid sinusdan) suyak devoridagi nuqsonlar orqali paydo
bo'ladi. Bolalarda kasallik ko'pincha o'tkir umumiy infeksiya (qizamiq, 
gripp va boshqalar) fonida rivojlanadi. 
Kasallik o'tkir boshlanadi: o'tkir sinusit fonida harorat keskin
ko`tarilib, fibril darajaga yetadi, orbitada og'riq va bosh og'rig'I paydo
bo`ladi. Ko'z qovoqlarining shishishi , giperemiyasi, konyunktival xemozi, 
ko'rish keskinligining pasayishi bilan bir tomonlama yoki ,ikki 
tomonlama ekzoftalmlar rivojlanadi. "Yuqori orbital yoriq" sindromi, 
shuningdek, orbital tomirlarning tromboflebiti, kavernoz sinus trombozi, 
ko'rlik, miya xo'ppozi – abssesi va boshqa jiddiy asoratlar bo`lib, hatto
o`lim bilan tugashi ham mumkin. 
Orbita flegmonasini davolash juda tez favqulotda vaziyatlarda
amalga oshiriladi. Xo'ppoz shakllangan bo'lsa, jarrohlik davolash
qo'llaniladi. Flegmona yorilib drenaj qo`yiladi. Konservativ terapiya
mahalliy (subkonyunktiva linyeksiya shaklida) va keng spektrli antibakterial
dorilarni qo'llashdan iborat. 

303 
Orbital vena trombozi 
Ko'pincha tromboz yuqori orbital venada uchraydi. Bu
ekzoftalmning rivojlanishiga, episkleral va konyunktival tomirlarning
kengayishiga olib keladi. To’r parda vena tomirlari kengaygan xarakterga
ega bo'ladi, ko'z ichi bosimi ko'tarilishi mumkin. Orbita trombozi - 
tromboz kavernoz sinusga aylanib ketish xavfi ko`payadi. 
Profilaktikasi- Yallig’lanish kasalliklari yuqori labdan tepadagi barcha eng 
kichik bo`lgan yiringli donachalarni qo`l bilan siqmaslik kerak, bu juda og`ir
orbital flegmonaga olib keladi. 
20 BOB.
KO`RUV ORGANINING TRAVMALARI 
Oftalmik amaliyotda kasalliklarning taxminan 20 foizi orbitaga, 
ko'zga va uning qo`shimcha organlariga shikast yetkazish bilan bog'liq. 
Ko'z jarohatlaridan keyin 13% subatrofiya, 25% da - anoftalm, 30% da – shox
parda belmosi qoladi. 
Ko'ruv organlari shikastlanishlarining quyidagi klassifikatsiyasi 
mavjud. 
Etiologiyasiga ko`ra
•sanoat (sanoat va qishloq xo'jaligi), maishiy, sport, jangovar, bolalar va yo'l 
transportida shikastlanishlar oqibatida. 
• Zarar yetkazuvchi omil xususiyatiga ko'ra,
shikastlanishlar mexanik , kimyoviy, termik, urilish, nurli energiya ta'siri va 
boshqalarga bo'linadi. 
• Zarar yetkazuvchi omillar soniga ko'ra 
bir faktorli va ko'p faktorli (kombinatsiyalangan) shikastlanishlar . 

304 
• Klinik ko'rinishlarga ko'ra, jarohatlarning quyidagi turlari ajratiladi: 
-qovoqlar – va ko'z olmasi shikastlanishlari;shikastlanishlar - ko'z qovoqlarining 
tashqi yuzasi (yuzaki va chuqur) yaxlitligini buzgan holda shikastlanishlar 
(kiruvchi - teshuvchi va teshib - kirmaydigan); 
- kuyishlar (kimyoviy, issiqlik va radiatsiya); 
- muzlash. 
• Lokalizatsiyaga ko'ra, ko'rish organining xavfsiz shikastlanishlari, 
shuningdek, boshqa a'zolar va tizimlarga zarar yetkazadigan ko'z
shikastlanishlarining kombinatsiyasi (kombinatsiyalangan shikastlanishlar) bo`ladi. 
• Og’irligi bo`yicha 
ko'rish organining yengil, o'rtacha, og'ir va juda og'ir shikastlanishlari bor
Mexanik jarohatlar 
Ko'z orbitasi shikastlanishi 
Orbital jarohatlarda suyak va yumshoq to'qimalarga zarar yetkazilishi 
mumkin. Ko'pincha yuz-jag’ va intrakranial shikastlanishlar birga uchraydi. 
Orbital jarohati bo'lgan bemorni tekshirganda, yuz assimetriyasining mavjudligiga 
katta etibor berish kerak. Bemor behush bo`lishi, burundan qon hamda suyuqlik 
chiqishi shoshilinch neyroxirurgik yordamga muhtojdir. 
Orbitaga shikast yetkazish enoftalm (orbitaning devorlarining parchalanishi 
tufayli) yoki ekzoftalm retrobulbar gematoma yoki orbitadagi to'qima emfizemasi
evaziga paydo bo`lishi mumkin. 
Ko'pincha orbital jarohatlarda hatto ko’ruv nervining uzilib ketishi ham 
uchraydi, bu esa ko'rlikka olib keladi. Retrobulbar gematomaning shakllanishi 
yoki suyak qismlarining joydan chiqishi "yuqori orbital yoriq" sindromining 
rivojlanishiga olib kelishi mumkin (ptoz, oftalmoplegiya, midriaz, nerv falaji, 
ekzoftalmiya va orbital nerv bo'ylab sezuvchanlikning pasayishi).Tashxis 
orbitadagi to'qimalarni tekshirish va paypaslash, orbitani ultratovush va 
rentgenologik tekshirishga asoslangan. 

305 
Birinchi tibbiy yordam bemorga qoqshol vaksinasini yuborishdan 
boshlanadi (1500-3000 IU), aseptik va keng spektrli antibiotiklarni mushak ichiga 
yuboriladi.
Ko'zning yopiq – ezuvchi shikastlanishi 
• Skleraning kontuziyali yorilishi – aynan limbga yaqin joyda bo`ladi. 
Chunki aynan sklera limbga yaqinlashganda yupqalashadi. Qattiq zarbadan ko`z 
ichki bosimi oshib yorilgan joydan tomir qatlam va shishasimon tana ham chiqib
ketadi.
Shox pardaning kontuziyali shishishi - odatda tashqi epiteliya va Boumen 
qobig'i ichki epiteliya va dessemetik membranasi jarohati natijasida ko'zning 
reaktiv gipertenziyasi vujudga kelishi mumkin. 
Old kamera kontuziyasi vaqtida 
Ko'z soqqasining gipotenziyasi va oldingi kameraning chuqurlashishi, 
ko'zning membranalari yorilishi kuzatiladi. Oddiy yoki ortib boruvchi ko'z ichi 
bosimi ostida chuqur ichki kameraga gavhar
shishasimon tanaga chiqib ketadi.
Kontrussiyadan keyingi fotopik glaukomada esa oldingi kamera sayoz va 
notekis bo`ladi, shox pardaning shaffofligi pasayadi. Kontuziya holatida oldingi 
kamera qisman yoki to'liq qon bilan to'lishi mumkin (gifema). Kam miqdordagi 
qon (gifema balandligi 2-3 mm) bir necha kun ichida so`rilib ketadi. 
• Rangdor pardaning kontuzion shikastlanishi: 
- kontuziyada qorachiq midriazi falaj tufayli bo`lishi mumkin. Sfinkterning 
doimiy falajini tuzatish uchun qorachiqni juda ingichka chok bilan tikib jarrohlik 
yo'li bilan bartaraf qilish mumkin; 
-Kontuziyali qorachiq yirtilishi , qorachiqning shaklini o`zgartiradi; 
- iridodializ – rangdor pardaning qisman ildizidan uzilishi monokulyar diplopiya 
bilan kechadi va, odatda, jarrohlikni talab qiladi. Rangdor pardaning to'liq 
yirtilishi odatda ko'zning boshqa shikastlanishi bilan birga keladi. Bunday 

306 
bemorlarga sun'iy rangdor parda yoki rangdor parda linzalari joylashtirilishi 
mumkin; 
- kontuzion miyoz, odatda, rangdor parda sfinkterining travmatik spazmi bilan 
birga keladi. 
• Ko`z olmasining kontuziyasi kataraktalarning rivojlanishiga olib keladi 
(dislokatsiya yoki sublyuksatsiya). Shikastlangan kataraktaning dislokatsiyalari, 
jarrohlik bilan davolanadi. 
• Kontuzion gemoftalm xorioid yoki to’r parda tomirlaridan qon ketishi, ko'rish 
o`tkirligining keskin pasayishiga olib keladi, ko'pincha yorug'likni sezadi. 
Gemoftalm to'r parda va kipriksimon tanani toksik zaxarlaydi,
shishasimon tana bujmayib, to’r pardaning tortilishiga sabab bo`ladi . 
Bemorlarga so`riluvchi dorilar buyuriladi. Ko`p qon ketsa bemorlarga 
shoshilinch vitrektomiya operatsiyasi o`tkaziladi. 
• To`r pardaning kontuziyasi shishi va ko'rishning keskin pasayishi bilan 
xarakterlanadi. To`r pardaning turli qismlarida sutsimon -oq yoki kulrang 
o`choqlar aniqlanadi. Bemorlarga tomir ichiga 10% natriy xlorid eritmasi (10 
ml), va askorutin kislotasi buyuriladi. Diklofenak natriy konyunktival qopcha
ichiga kuniga 4-6 marta tomiziladi. 
Ko'z qovoqlari va konyunktiva shikastlanishi 
Qovoqlar shikastlanishi 
Ko'z qovoqlarining jaroxatlari 
-yuzaki teshilmagan (teri va mushak ), 
- chuqur teshilgan (ichkaridan) jarohatlarga bo`linadi. (20.1-rasm). 
Bundan tashqari, ko'z qovoqlari shikastlanganda, ko`z yosh naychaning 
yaxlitligi buzilishi mumkin, bu keyinchalik doimiy yosh oqishiga olib keladi. 

307 
rasm 20.1. Pastki qovoqning ko`z yoshi naychasi bilan birga jarohati
Ko'z qovoqlarining yaralanishi ko'pincha gematomalarning shakllanishi 
bilan birga keladi, bu ularning qon bilan ta'minlanishi va teri osti emfizemasi, 
burun yoki sinus suyaklarining singanligidan darak beradi. 
rasm 20.2. Pastki qovoqning shikastlanishi
Birinchi yordam - Jarohatga antiseptik dori surtiladi . Keng spektrli 
antibiotik mushak ichiga kiritiladi va "Bezredko" usuli bo'yicha qoqshol zardobi 
(1500-3000 IU) ukol qilinadi.
Birlamchi jarrohlik davolash. Ko'z qovog'ining jarohati birlamchi
jarrohlik usulida sintetik 4.0-5.0 iplar bilan tikiladi. Ko’z yosh naychasi
shikastlanganda shikastlangan ko'z qovog'ining ko’z yosh teshiklariga 5.0
ip o'tkaziladi, ko’z yosh nuqtasi va kanali orqali , ko`z yoshi qopchasidan

308 
qarama – qarshi qovoqqa o`tkazilib ipning ikkala uchlari bir-biriga
bog’lanadi . Ip naychaning shikastlangan qismlarini taqqoslash uchun kerak va 
shifo jarayoni tugaguncha uzoq vaqt unda qoladi. 
Konyunktival travmalar 
• Konyunktivaning begona jismi kuchli yorug’likka qaray olmaslik, ko`z 
yosh oqishi va og'riq bilan namoyon bo'ladi, ko`z harakatlarida og’riq kuchayadi.
Begona jismni iloji boricha tezroq olib tashlash kerak, chunki ko'z qovoqlari 
harakati bilan u shox pardaning epiteliyasiga shikast yetkazadi va keratitning 
rivojlanishiga olib keladi. Odatda, nam paxta bilan osongina chiqariladi. 
Muvaffaqiyatli manipulyatsiyadan so'ng bemorga antibakterial tomchilarni berish 
kerak (0,25% xloramfenikol eritmasi yoki 0,3% gentamitsin eritmasi). 
• Konyunktival jarohatlar skleral bilan birga bo'lishi ham mumkin. Bemor
og'riq, yosh kelishi, fotofobiya, ba'zida mayda qon ketishidan shikoyat qiladi. 
Tekshiruvda har xil o'lchamdagi konyunktiva yaralari uchrashi mumkin. 
. Konyunktiva yarasining kattaligi va tashqi ko'rinishi ostidagi 
to'qimalarning shikastlanish darajasiga mos kelmasligi mumkin, shuning uchun 
batafsil tekshirish kerak. Konyunktivaning kichik o'lchamdagi yaralari chetlari 
yaxshi jipslashgan bo`lsa antibakterial tomchilar va malhamlarni qo'llash bilan 
cheklanish mumkin. Boshqa hollarda, birlamchi jarrohlik davolash talab etiladi. 
Ko'z olmasi shikastlanishi 
Ko'z olmasi shikastlanishi teshilmagan va teshib o`tuvchi jarohatlarga bo’linadi 
Lokalizatsiyaga qarab shox parda, sklera va korneo-skleral jarohatlarga bo`linadi. 
Yuzaki jarohatlar 
Yuzaki kirmaydigan jarohatlar eroziya va shox pardaning begona 
jismini o'z ichiga oladi. Shikastlanish chuqurligi va kengligi biomikroskopiya, 
jumladan, yaraga natriy floresein tomizish orqali baholanadi.. Kichik tirnalgan 
teshilmaydigan jarohatlarga chok qo'yish talab etilmaydi, ammo juda katta 
jarohatlar 10.0 ip yordamida tikiladi. 

309 
Shox pardaning begona jismi (20.2-rasm) qattiq shox parda sindromi (og'riq, 
fotofobiya, yosh oqishi, ko'zda begona jism hissi va blefarospazm). Shox pardaga 
begona jism kirib borishi bilan epiteliya yaxlitligi buziladi va shox parda 
xiralashadi. Shox pardaning begona jismini olib tashlash ambulatoriya holda
bajariladi . Shox parda ichiga kirgan begona jismlar inyeksiya ignasi yordamida 
biomikroskopiya yo'li bilan olib tashlanadi. Shox pardada bir nechta begona 
jismlar bo'lsa, ularni bosqichma-bosqich, sirtdan boshlab va asta-sekin navbatma-
navbat olib tashlash kerak. Infeksiyaning oldini olish uchun bemorga
antibakterial 
tomchilar buyuriladi (masalan, xloramfenikolning 0,25% eritmasi) 7 kun davomida 
kuniga 3-4 marta. 20% -solkoserilgel, aktovegin yordamida shox parda
epitelializatsiyasining regeneratsiyasini tezlashishiga erishiladi. Kuniga 2 – 4 
marta 7 kun davomida surtish kerak. 
rasm.20.3. Shox pardaning begona jismi 
TESHIB O`TUVCHI JAROHATLAR 
KO’ZNI TESHIB O`TUVCHI JAROHATLAR - jarohat hajmi va 
joylashuviga qarab og’ir va juda og’ir kategoriyalarga bo`linadi. Tekshiruvda 
teshib o`tuvchi jarohatning absolyut va nisbiy belgilari aniqlanadi 

310 
• Shikastlanishning og’ir belgilari: 
- ko'zning fibroz qobig’ini teshib o`tuvchi 
- jaroxatga rangdor parda, kipriksimon tana, xorioid, to'r parda, shishasimon 
tananing bir qismi chiqib qolishi(20.3-rasm); 
- ko'zning bo'shlig'idagi begona jism; 
- rangdor pardadagi teshik; 
- gavhardagi jarohat kanali. 
• Teshib o'tuvchi shikastlanishning nisbiy belgilari: 
- sayoz oldingi kamera( shox parda yoki sklera sohasidan ko`z ichi suvlari sizib 
chiqib turgan bo'lsa); 
- chuqur oldingi kamera (skleral jarohatda gavhar joyidan siljib shishasimon tana 
yaradan chiqib turadi); 
- qorachiq chetining yirtilishi; 
- gifema yoki gemoftalm (oldingi kamerada yoki shishasimon tanada qon); 
-gavharning xiralashishi; 
- ko'z gipotenziyasi. 
Klinik ko'rinishga qarab, teshib kirgan yaralar 
- oddiy (ko'zning ichki tuzilmalari shikastlanmagan )
-murakkab (ko'zning ichki tuzilmalari shikastlanishi yoki yo'qolishi)ga bo'linadi.
Jarohat yaralari infeksiyasi, travmatik katarakta, travmadan keyingi ikkinchi 
darajali glaukoma, metalloz (ko'zda metal jismlari mavjud bo'lganda), to’r parda
qo`porilishi , simpatik yallig'lanish va ko'zning subatrofiyasi kabi asoratlar 
ko`rinishi mumkin. 
Te shib o`tuvchi ko'z jarohatining jiddiyligiga qarab , ogir asoratlar hatto 
yo'qolishigacha bo`lishi mumkin 

311 
. 
A
B 
C
D 
rasm 20. 4.Teshib o`tuvchi korneoskleral jarohat yot temir jism bilan
. A.Teshib o`tuvchi korneoskleral jarohat yot temir jism bilan B. Yot jism olib tashlandi. C. Jarohat chetlari yaxshi 
adaptatsiyalashgan uchun jarrohlik iplari qo`yilmadi. Old kamera steril havo bilan tiklandi. D. 9mm. lik yot sm 
20.4. A.teshib kiruvchi korneoskleral jarohat.. B. Birlamchi jarrohlikdan keyingi holat 

312 
rasm 20.4. korneoskleral teshib o`tuvchi yaraga rangdor pardaning qisilib chiqishi 
Birinchi yordam. Konyunktival qopchaga antibakterial tomchilarni kiritish 
kerak (malhamlarni qo'llash kontrendikedir), binokulyar aseptik bog’lam qo’yish, 
qoqshol zardobi yuborish (1500-3000 IU) va mushak ichiga keng spektrli 
antibiotikni buyurish lozim. Birlamchi jarrohlik davolashda yaralarni qavatma – 
qavat joylashtirib tikiladi. Qisilgan churra to`qimalar joy- joyiga qo’yiladi, yoki 
kesib tashlanadi. Shishasimon tana fiziologik eritma bilan to`ldirilib yara germetik 
tikilgandan keyin steril havo kiritilib, ko`z olmasi shakli tiklanadi. Juda og’ir 
hollarda ko'z olmasi olib tashlanadi (enukleatsiya) va undan keyin orbita 
tamponadasi bajariladi. 
Ko'z ichidagi begona jismlar 
Turli mualliflarning fikriga ko'ra, 15-60% holatlarda kameraga teshib 
kiruvchi begona jismlarni kirishi bilan yakunlanadi. Aksariyat hollarda ko'z 
ichidagi begona jismlar bu metal (80-90% holatlar) bo'laklardir, o'simlik va 
daraxt cho`plari ko'z bo'shlig'iga kamroq kiradi. 
Kirib chiqishiga ko`ra shisha, plastmassa va boshqa o`tkir qattiq jismlar ham 
bo`lishi mumkin.
• Ko'z ichidagi begona jismlarni diagnostikasi quyidagi usullarni o'z ichiga 
oladi: biomikroskopiya, orbitalarning panoramali rentgenografiyasi (20.4, 20.5-

313 
rasm), Komberg-Baltin bo'yicha rentgenologik lokalizatsiya, Fogt- suyaksiz 
rentgenografiya, ultratovushli - AB skan tekshiruvi, transilluminatsiya va ba'zi 
hollarda flux-ray diagnostikasi qo`llaniladi. Ko'z ichidagi begona jismlar 
lokalizatsiyasini eng aniq aniqlash Comberg-Baltin va Fogtrentgen usullari bilan 
amalga oshiriladi. Comberg-Baltin usuli begona jismlarni qayerda va qaysi 
chuqurlikda joylashganini aniqlab beradi.
rasm 20.5 . Orbitaning ko'z ichidagi begona jismni rentgenologik lokalizatsiyasi (chap orbitadagi shisha jism) rasm 
20.6. Orbitadagi ko'z ichi metall jismini rentgenologik ko`rinishi 

314 
rasm 20.7.Orbito -fatsial teshib o`tuvchi metal jism 1990 yil. 12 oktyabr Surxondaryo viloyat oftalmologiya 
shifoxonasi R.O. Muxamadiev klinik tajribasidan 
Ko'z orbitasining rentgenogrammasi oldingi to'g'ridan-to'g'ri va lateral 
proeksiyalarda 3, 6, 9 va 12 soatda qo'rg'oshin nuqtalariga ega alyuminiy uzuk 
bo'lgan Comberg-Baltin protezidan foydalanib amalga oshiriladi. Keyin, rasmlarga 
ko'ra, Baltinning o'lchash sxemalaridan foydalanib, yot jismning holati
aniqlanadi. 
Fogt skelet rentgenografiyasi ko'z ichidagi begona jismning klinik belgilari 
mavjud bo'lganda qo'llaniladi. Usul plyonkani konyunktiva bo'shlig'iga 
joylashtirishga asoslangan, rentgen nurlari esa ko'zning tashqi burchagida 

315 
joylashadi. Skelet – suyak rasmlarda ko'z qovoqlarining konturlari, shuningdek 
juda kichik (0,5 mm dan kam) va past kontrastli begona jismlar ham ko'rinadi. 
Metall begona jismlarni olib tashlash imkon qadar tezroq bajarilishi shart. 
Metallning ko'z ichidagi suyuq muhit bilan o'zaro ta'siri dastlabki 2 hafta ichida 
metallozning rivojlanishiga olib keladi. Metal parchalarni chiqarish sodda magnit
yoki elektr magnitlari yordamida amalga oshiriladi. Magnitli bo'lmagan jismlar 
maxsus muychinaklar yordamida olib tashlanadi.
Quyidagi amaliy olib tashlash usullari qo`llaniladi 
• To'g'ri kirish , teshik yara orqali, yara kanalidagi begona jismlarni olib 
tashlanadi
• Old kirish shox pardaning kesmasi orqali amalga oshiriladi. Ko'z
olmasining old qismida joylashgan begona jismlarni olib tashlash uchun ishlatiladi. 
• Diaskleral kirishga skleradan begona jismni proeksiyalash orqali kirish 
mumkin. Kipriksimon tanadagi parchalarni lokalizatsiya qilishda va ko`z 
olmasining shishasimon tana orqasidagi skleral devorga yot jism tegib turgan 
bo`lsa 
• Transvitreal kirish (shishasimon tana orqali) ko'zning orqa qismidagi 
begona jismni boshqa usullar bilan olish iloji bo`lmasa qo`llaniladi, Olib 
tashlash iloji yo`q begona jism atrofida zich kapsulani yaratish uchun perifokal 
lazer koagulyatsiyasi ham tavsiya etiladi. 
Jarohatlarning asoratlari 
Ko'zning jarohatlari bilan quyidagi asoratlar yuzaga kelishi mumkin: 
ko'z ichi yarasi infeksiyasi (iridotsiklit va endoftalmit), 
travmatik katarakta,
shikastlanishdan keyingi glaukoma,
to’r parda ko`chishi,
metalloz,
simpatik yallig'lanish,
ko'zning subatrofiyasi. 

316 
Endoftalmit 
Endoftalmit - bu ko`z olmasi bo'shlig'ida absess shakllanishi bilan xorioid 
va to’r pardaning yiringli yallig'lanishi. Kasallik odatda kiruvchi ko'z 
shikastlanishidan 2-3 kun o'tgach sodir bo'ladi. Bemorlar ko'zlardagi og'riqlar, 
fotofobiya, ko'zning qizarishi, ko'rishning keskin pasayishi va ko'rmaslikka
shikoyat qilishadi. Tekshiruvda, xemoz, shox pardaning shishi, oldingi kameraning
suvi oqarganligi, yiringli shishasimon tana infiltratsiyasi tufayli ko`z tubidan 
sarg'ish refleks ko`rinadi. Ko'z olmasining orbitadagi to'g'ri joylashishi uning 
harakatchanligini buzmasdan saqlaydi. 
Davolash mahalliy (instilatsiya va subkonyunktival) keng spektrli 
antibiotiklarni (mushak ichiga) yuborish bilan boshlanadi. Deksametazon va 
antibakterial preparatlarni (gentamitsin, klindamitsin, ftorxinolonlar preparatlar) 
aralashmasini 0,2 ml . venaga yuborish kerak 
To’r parda ko`chishi 
-Aksariyat hollarda travmadan keyingi to’r parda ko`chishi vitreo-retinal 
proliferatsiya sababli to`r pardaning tortilishish tufayli paydo bo'ladi (traksiyali 
to`r parda ko’chishi).
-Shuningdek to`r parda ko`chishi teshib o`tuvchi jarohatlar bilan to'g'ridan-
to'g'ri to’r pardaning yorilishi ko'z kontuziyasi paytida ham yuzaga kelishi 
mumkin. 
Davolanish sababiga va klinik ko'rinishiga qarab, yot jismni ko`z
bo'shlig'idan olib tashlash, to`r parda teshigini aniqlab, uni joylashtirirish uchun
perforganik birikmalar yordamida to’r pardani o`z joyiga joylashtirish, doirali 
ekstraskleral plombalash, endolazer yordamida retinal fiksatsiyani tiklashni o'z 
ichiga oladi.
Metallozlar 
Metallozlar - bu ko'z ichi metal moddalarining toksik ta'siri bilan bog'liq ko'ruv 
organi kasalliklari 

317 
• Ko'z uchun eng xavfli xalkozni keltirib chiqaradigan mis zarralari va temir 
bo'laklari bo'lib, ko'zning ichida bo'lishi siderozning rivojlanishiga olib keladi.
Xalkoz 
Mis parchasi ko'zda bo'lsa, eriydi va ko'zning to'qimalariga mis tuzlari 
so`riladi. Katta mis yoki guruch bo'lagicha atrofidagi mis tuzlarining toksik ta'siri 
ostida aseptik yiringli to`qima paydo bo'ladi. Bu yallig'lanish hodisalari bilan 
birga keladi. Ko'zning barcha to'qimalarida (shox parda, rangdor parda,
shishasimon tana, to'r parda) xalkoz bilan, ko'k yoki yashil rangdagi mis tuzlari 
to'planib, bu oqsillarning toksik koagulyatsiyasiga olib keladi.
Xalkozning oldini olish uchun misli yot jismni tezda olib tashlash kerak. 5% 
tiosulfat natriy , 5% unnitol 4 martadan tomiziladi.Unnitol bilan elektroforez ham 
qilinadi. 
.• Sideroz 
Sideroz xalkozdan ko`ra yengilroq o`tadi.Temir moddasi ko`z ichida 2 hafta 
tursa organik va neorganik moddalar tuzlari bilan to`qimaga asta sekin so`rila 
boshlaydi. Temir oqsil moddalar bilan ham hamkorlik qila oladi. 
Sideroz bevosita bo`lsa , to`qimalar bevosita temir atrofiga yig’ila boshlaydi. 
Sideroz bilvosita bo`lsa to`qimalar erimas holda temirdan uzoqroqlarda ham 
joylasha boshlaydi. Sideroz ko`z olmasi ichida bo`lsa gematogendan farqli 
ksenogen deyiladi. Chunki gematogenda sideroz quyilgan qon elementlaridan
ham paydo bo`ladi. 
Shox pardada temir atrofida jigar rang pigment to`planadi. Ichki 
epiteliyasida mayda –mayda changsimon sarg’ish-jigar rangli pigmentlar shox 
parda stromasiga yopishgan bo`ladi. Shishasimon tanada kuchli destruksiya, 
xiralik va chandiq – shvartlar paydo bo`ladi. Og’ir hollarda ko`ruv nervi atrofiyasi 
rivojlanadi 
Profilaktikasi tezda temirni ko`z ichidan olib tashlash kerak. 5% -tiosulfat 
natriy , 5%- unnitol 4 martadan tomiziladi.Unnitol bilan elektroforez ham qilinadi. 

318 
Temir uzoq tursa iridosiklit, katarakta,to`r parda ko`chishi ro`y berib, ko`rish
o`tkirligi keskin kamayib ketadi. 
Simpatik oftalmiya 
Bu sog’ ko`zning ozorlangan qo`shni ko`zga hamkorlashib
yallig’lanishi.Autoimmun tabiatga ega. Simpatik oftalmiya uveal to`qima 
antigenlarining gematooftalmik himoyasi buzilishi oqibatida hujayra va gumoral 
sensibilizatsiyasi tufayli paydo bo`ladi. .Bu ko`pincha limbdagi jarohatlarda 
rangdor parda va boshqa ichki to`qimalar qisilib chiqishi natijasida uchraydi.
Simpatik oftalmiya 
travmalarning qayta - qayta operatsiyasida ham uchraydi. 
Kasallikning kechishi o`tkir va surunkali bo`ladi. Simpatik oftalmiya fibrozli 
plastik iridotsiklit, xorioretininit va pannuveit shaklida ham kechishi mumkin . Bu 
holat butunlay ko`rlikka olib keladi. 
Davolash birinchi kundan birlamchi jarrohlik amaliyotidan keyin 
kortikosteroidlar va antibiotiklar qo`llash bilan boshlanadi. 1 hafta ichida natija 
bo`lmasa jarohatli ko`zni olib tashlash kerak bo`ladi.Terapevtik davolash 6 oydan 
2 yilgacha davom ettiriladi 
KO`RUV ORGANINING KUYISHLARI 
Bu kuyishlar kimyoviy, termik va nurli bo`lishi mumkin.
Og’irligiga qarab yengil, o`rtacha va og’ir kuyish jarohatlariga bo`linadi.
Kimyoviy va termik kuyishlar 
Kimyoviy kuyish konyunktiva va shox pardaning ko`plab kuyishi bilan 
xarakterlanadi.Qovoq kam kuyadi, bu konyunktiva nozikligi va kimyoviy 
moddaning uzoq saqlanib qolishi bilan bog’liq. (rasm. 20.6). 
•Ishqorlar bilan kuyish eng og’ir o`tadi. Ishqor to`qima oqsillarni eritib 
ishqorli albuminat hosil qiladi va ishqorning yanada chuqur kirishiga to`sqinlik 
qilolmaydi. Oqibatda zaharli ishqorli albuminat to`qimalarga yanada chuqur kirib 
kuydirish davom etaveradi. 

319 
rasm. 20.7. Ko'ruv organining kimyoviy kuyishi 
Kimyoviy nekroz paydo bo`ladi. To'qimani yemiradigan gidroksidning
zararli ta'siri uzoq vaqt davom etadi va zararlanish chuqurligi va maydonining 
oshishi bilan ifodalanadi. 
• Klinik ko`rinishda kislota kuyishi ishqor kuyishiga o'xshaydi. Ammo 
ishqorlardan farqli o'laroq, kislotalar tezda shikastlangan to'qima oqsillarining 
koagulyatsiyasini keltirib chiqaradi. To`qimalarga oqsil kaustik moddalarning 
kirib borishining oldini oladi . 
• Kaliy permanganatning shikastlanishi konyunktiva va shox pardaning 
nekrozi, shuningdek ularni to'q jigar ranga bo'yash bilan tavsiflanadi. 
• Gaz quroli bilan kuyganda - C.S. ("Lilac") va C.N. ("Qush gilosi"). Klinik 
ko'rinish ushbu moddalarning yuqori lipotropiyasi tufayli yuzaga keladi. Buning 
natijasida ular shox pardaning, terining va shilliq pardalarning epitelial qismiga 
tezda kirib boradilar. Dastlabki soniyalarida yonish hissi va ko'zning og'rig'i, ko'p 
miqdorda yosh kelishi , blefarospazm, konyunktiva va yuz terisi qizarishi bilan 
ifodalanadi. Aerozol – gaz bilan aloqa to'xtatilganidan keyin ko'zning tirnash 
xususiyati belgilari 15-30 daqiqadan so'ng yo'qoladi va terining giperemiyasi bir 
soatgacha davom etishi mumkin. 
• Issiq suyuqlik, issiq metallarning otilishi, alanga va boshqalar ta'sirida 
issiqlik kuyishi paydo bo'ladi. Ularning kuchliligi ko'p jihatdan zarar yetkazuvchi 
vositaning haroratiga va issiqlik sig'imiga bog'liq. Issiq bug ' bilan kuygan holda, 
ko'z qovoqlari va yuzning terisi ko'proq zarar ko'radi, chunki odam qovoqlarini 

320 
yopishga muvaffaq bo'ladi; ko'z qattiq va suyuq issiq narsalar bilan kuyganda 
ko'rish organiga sezilarli darajada zarar yetkazadi. 
Klinik ko`rinishi 
- Shox pardaning qattiq kuyishi uning xiralashishi bilan namoyon bo'ladi - 
shox parda shishi xuddi chinni- forfor kabi ko'rinadi . Rangdor parda va kamera 
bo'shlig'i ko'rinmaydi, shox pardaning sezgirligi yo'q. Bemorlar yosh kelishi, 
blefarospazm , ko'zning qattiq og'rig'i, obyektiv ko'rishning yo'qligidan shikoyat 
qiladilar. Keyinchalik bunday shikastlanishlar aksariyat hollarda asosiy ko'rish 
funksiyalarini keskin buzadigan qo'pol shox parda belmosiga olib keladi.
Ko'zning ichki membranalarida jiddiy asoratlar tufayli ko`z subatrofiyasiga 
rivojlanadi. 
Birinchi yordam 
Kimyoviy kuyish uchun birinchi yordam bu konyunktiva qopchasidagi 
barcha ortiq moddalarni ehtiyotkorlik bilan olib tashlashdir. Ushbu manipulyatsiya, 
mahalliy og'riqsizlantirish, 0,5%- dikain tomchilar tomizish orqali amalga 
oshiriladi. Keyin konyunktival bo`shliq suv bilan (odatda katta bosim va tezlikda 
) 5-30 daqiqa davomida yuviladi, rangli kimyoviy moddalar kirganda yuvish 
suyuqligining rangi to'liq yo'qolguncha yuviladi. Shikastlangan sirtlarni
ishqalamaslik kerak. Bundan tashqari, zararsizlantiruvchi malham (masalan, 1% 
levomitsetin) ko'z qovoqlari ustiga qo'yilib ko'zga yengil bog’lam qo'yiladi.
Tomirlar ichiga detoksifikatsiya, antibakterial va epitelizatsiya terapiyasi uchun
umumiy kuchlantiruvchi dorilar qo`llaniladi. 
Termal kuyish uchun birinchi yordam antibakterial tomchilar va 
malhamlarni konyunktival qo'llashni o'z ichiga oladi. Kimyoviy kuyishdan farqli 
o'laroq, ko'zni yuvish kerak emas.
Agar shox parda ta'sirlansa, atropinning 1% eritmasi kiritiladi, qoqshol toksoid 
zardobi va analgeziklar buyuriladi. Shox pardaning nekrotik joylari olib 

321 
tashlanadi, so'ngra ularni donor to'qima qoplama bilan total korneotransplantatsiya
amalga oshiriladi. Vaqtinchalik transplantatsiya qilingan qoplama – 
ksenotransplantat shox pardaga "biologik kiyinish" rolini o'ynaydi, uning ostida
shox parda o'zining hujayra elementlarini tiklaydi. 
Rekonstruktiv jarrohlik 
Ko'z kuyishining asoratini jarrohlik yo'li bilan davolashning turli 
bosqichlari bor. Shox parda shikastlanganda, erta terapevtik yuzaki keratoplastika 
(biologik qoplama) amalga oshiriladi. Shu bilan birga, erta qavatma-qavat 
keratoplastika. 10-12 oy yoki undan ko'p vaqt o'tgach (yallig'lanish jarayoni to'liq 
susayganidan keyin) qisman yoki , to'liq qatlamli keratoplastika amalga oshiriladi. 
Keng tomirli yaralar bilan, keratoplastika yordamida shox pardaning shaffofligini 
tiklashning iloji bo'lmaganda, to’r parda funksional qobiliyati saqlanib qolsa, 
keratoprotez qo’yiladi .
Yallig'lanish jarayoni susayganidan 3-6 oy o'tgach, keratoplastika va ko'z 
ichi linzasini implantatsiya qilish mumkin. Bir vaqtning o'zida ankilo va 
simblefaron bilan konyunktiva bo'shlig'ini shakllantirish bo'yicha rekonstruktiv 
operatsiyalarni bajarish mumkin. Kuyishdan keyingi ikkilamchi glaukomada 
antiglaukomatoz operatsiyalari vaqti har doim individualdir. 
Radiatsiyali kuyish
Ultrabinafsha nur bilan kuyish yuqori voltli kamon, kvarts lampasi bilan 
ishlagan odamlarda va kino chiroqlarining (elektr oftalmiya) himoya qilinishini 
buzgan hollarda uchraydi. Klinik jihatdan nurlanish ta'siri 4-6 soat o'tgach 
paydo bo'ladi. 
Kuchli yosh kelishi, yorug’likdan qochish , blefarospazm, konyunktival 
giperemiya va shox pardaning epiteliysi yaxlitligidagi nuqson buzilishlari bilan 
tavsiflanadi. Jabrlanuvchi qorong'i xonaga joylashtiriladi , sovuq lattalar ko'z 
qovoqlari ustiga qo`yiladi. Radiatsiya epiteliya regeneratsiyasiga salbiy ta'sir 

322 
ko'rsatsa ham og’riqni qoldirish uchun 0,25% tetrakain eritmasini bir necha 
marta tomizish joizdir. Yallig'lanishni kamaytirishda rangdor parda va infeksiyali 
asoratlarni oldini olish uchun antibiotik va kortikosteroidlarni (maxitrol) o'z
ichiga olgan ko'z tomchilari kuniga 3-4 marta bir necha kun davomida buyuriladi. 
To'g'ri davolansa, o'tkir hodisalar bir necha soat ichida susayadi. 
Yorug'lik fokusi yoki lazer energiyasini to’r pardaga yo'naltirilsa to’r pardaga 
tushgan joyni koagulyatsiya qilib, ko'rish o`tkirlgini keskin va doimiy ravishda 
pasaytiradi. To’r pardada dumaloq shaklli, sarg'ish-oq , kuygan joy ko'rinadi. 
Bir necha kundan keyin shikastlanish joyida atrofik pigment hosil bo'ladi. Bunday
shikastlanish darajasini kamaytirish uchun vena tomir ichiga 10 ml -40% glyukoza 
eritmasi, xloropiraminning 1%- 2% eritmasi bilan birga yuboriladi. 
Travmatizmning alohida turlari 
Bolalardagi jarohatlarning xususiyatlari 
Ko'rish organining shikastlanishi bolalar ko'z patologiyasining 10% tashkil 
qiladi va 30-60% hollarda bir tomonlama yoki ikki tomonlama ko'rlikka olib keladi 
Eng muhimi, mexanik shikast yetkazuvchi omillar: pichoqlar, o'qlar, chang'i 
ustunlari, xokkey tayoqlari, va h.k larni bolalardan uzoqda saqlash kerak. 
Ko'z shikastlanishining oldini olish-profilaktikasi 
Ko'zoynak yordamida ko'zning og`ir shikastlanishini oldini olish mumkin. 
Elektr asboblari yoki kimyoviy moddalar bilan ishlaganda, ko'zni shikastlash xavfi 
bo'lgan boshqa ishlarnlar bajarishda xavfsizlik ko'zoynaklarini yoki niqoblarini 
taqing. Ba'zi kasblarning vakillari (quruvchilar, shifokorlar) begona narsalarning 
ko'zlariga, tushmasligi uchun xavfsizlik ko'zoynaklarini taqib yurishlari kerak. 
Ko'zning shikastlanishidan keyin ko'rishdagi o'zgarishlar va infeksiya alomatlarini 
kuzatib borish kerak. Ko'zning kichik jarohatlari uyda davolanishi mumkin.

323 
21 BOB 
OFTALMOONKOLOGIYA-
Ko'z qovoqlarining (neoplazmalari) o`smalari 
Ko'z qovoqlarining o'smalari eng ko'p uchraydigan onkologik patologiya bo'lib, 
onkologik qabulning 80 foizini tashkil qiladi . Ko'z qovoqlari terisi, yuzning 
terisi kabi, tashqi muhitning ta'siri oqibatida (insolyatsiya va radiatsiya 
spektrning qisqa to'lqinli ta'siri teriga kanserogen ta'sir qiladi ) doimiy nurlanish 
natijasida o`smalar paydo bo`lishiga zamin yaratadi.
Ko'z qovoqlarining yaxshi sifatli o'simtalari 
1. Papilloma (akantoepitelioma, skvamoz papilloma) - to'qima teridan
yaxshi ajratilgan donachali o'sish bo`lib u qovoqlarning terisida o`sadi. 
Shakllanish yumshoq rangi iflos –sariq, yoki kulrang bo`ladi. 
2. Qarilik so’gali (sin. - seboreik keratoma, bazal hujayrali papilloma) - har 
xil o'lcham va shakldagi papillomatoz nevusga o'xshab sarg'ish, kul rang yoki 
qizg'ish -jigar rangdan iborat. U pastki qovoqning terisida, ko'z qovogining 
intermarginal chetida joylashadi. Malina yoki karam kabi ko'rinishi mumkin. 
3. Keratoakantoma (yaxshi sifatli hujayrali karsinoma). Yaxshi sifatli 
epidermal o'sma. Bu turli yoshdagi bemorlarda uchraydi. Tez o'sishi bilan 
tavsiflanadi (1-3 oy ichida). O'simta diametri 0,5-1,0 sm ga yetishi mumkin, keyin 
o'z-o'zidan regressga uchraydi.
4. Trixoepitelioma (Brukning adenoidli kistoz epiteliomasi) - o'simta
kiprik follikulalarining ostida joylashadi, palpatsiya paytida qattiq , yakka tartibda 
bo`ladi . Yog ' bezining adenomasi - ko'z qovog'ining chetidagi bitta, zich o'simta.
5. Ter bezining adenomasi (gidrotenoma) - pastki qovoqdagi bir nechta 
toshmalar, aniq chegaralangan, qattiq tugunlari kichik no'xat o'lchamicha bor.
6. Meybomian adenoma - xalazionni eslatadi, 
7.Bazalioma –eng keng tarqalgan ko'z qovoqlari o`simtasi. Bazal hujayrali 
karsinoma barcha zararli o'smalarning 85 foizini tashkil etadi. Bazal hujayrali 
karsinoma teri o`smalarining 15 foizini tashkil qiladi. Bemorlarning asosiy 

324 
yoshi 50-60 yosh, ayollar va erkaklar teng darajada kasal bo`ladi. Sevimli 
lokalizatsiyasi - bu pastki qovoqning ichki bo'limlari. Bazal hujayrali karsinomalar
embrion hujayralardan kelib chiqadi. . Peptik yaraga aylanib, periferik qismlari
notekis, teginsa tez qon chiqadi. Yara chetlari asta-sekin atrofdagi sog'lom 
to'qimalarga kirib boradi. 
i 
rasm 21.1 Adenokarsinoma tepa qovoqda 
8. Pigment kserodermasi - bilan 1-2 yoshli bolalar kasal bo'lib, ultrabinafsha 
nurlanishiga juda sezgir. Avvaliga bu quyosh eritemasiga o'xshaydi, keyin 
pigmentatsiya "freckles" ga o'xshaydi. Vaqt o'tishi bilan teri quriydi va
teleangiektaziya bilan qoplanadi 
9. Boven epiteliomasi - prekanseroz kasallik; Ko'z qovog’ining
konyunktiva ga o`tishida uchraydi. Ko'z qovoqlarining terisida kamroq 
uchraydi. Boven epiteliyasida infiltrativ o'sishni hisobga olmaganda, saraton 
kasalligining barcha belgilari mavjud. Saraton jarayoni giperplastik epiteliya 
qatlami bilan yopiladi va ostidagi to'qimaga o'tmaydi.
10. Fibroma - zich, aniq chegaralangan teri osti tugunlari yumshoq
oyoqchalari bilan teriga ilinib o`sadi. 
11. Lipoma - aniq chegaralari bo'lmagan, yumshoq, yuqori ko'z qovog'ida, 
orbita-palpebral qatlamdan yuqori, ko'z qovog'ining chetidan osilib turgan sarg'ish 
o`simta. 

325 
l 
rasm 21.2. Tepa qovoq fibromasi 
12. Dermoid - elastik, shakli yumaloq, teri tagidagi qatlamga yopishmagan
o'simta, ko'z qovoqlarining ichki yoki tashqi bo'shlig'ida joylashgan.
13. Angiomalar – yaxshi gemangio- endoteliyomalarning birlashtirilgan 
guruhi (kapillyar, venoz, uzum shaklidagi va boshqalar). Bu navlarning barchasi 
ko'z qovoqlari terisida, ko'pincha hayotning birinchi o'n yilligidagi bolalarda 
paydo bo'lishi mumkin, bu ularning tug'ma ekanligini ko'rsatadi. 
14. Nevrinoma (neyrofibroma) - Recklingausen kasalligi - ko'z qovog'i 
kattalashgan, ptoz, siqilgan, zich to`qimalar orbitaning bo'shlig'iga kirgan yoki 
tugun shaklida ko'z qovog'ida palpatsiya qilinadi. 
15. Nevuslar (pigmentli neoplazmalar) Nevuslar neyroektodermal tizimdagi 
anomal rivojlanish o`simtalari deb tavsiflanadi 
-. Ularning follikulyar keratoz turi - sochlar qin bo'shlig'idan kelib chiqib, 
marvaridlarga o'xshash keratinizatsiya o'choqlarini hosil qiladi. Morfologik 
jihatdan biriktiruvchi nevus bilan bog'liq. U ko'pincha intermarginal qismda
joylashadi. 
-Yassi nevus- (funksional) - intermarginal chegarada tekis pigmentli tuguncha 
(bolalar va o'spirinlarda uchraydi) shaklida bo`ladi.
-Intradermal nevus - kattalarda dog'lar papillomatoz shaklida ham bo'lishi 
mumkin 
16. Prekanseroz melanozi - (Dubreuil saratoni yoki melanoz, Gutchinson
- yuz va ko'z qovoqlari terisida joylashgan pigmentatsiyaning har xil ranglari
va dog'lari shaklida uchraydi . 

326 
Ko'z qovoqlarining - yomon sifatli - malign neoplazma o’smalari 
- Yassi hujayrali o’sma -ko'z qovog'idagi teri saratoni (bazal hujayrali 
karsinoma, baziloma ). 15-20% hollarda ko'z qovoqlarining skvamoz hujayrali 
karsinomasi kuzatiladi. Yassi hujayrali o’sma joyi intermarginal chegarasi 
(terining epidermisi va ko'z qovoqlarining konyunktiva orasida ). atrofik, ajinli teri 
fonida rivojlanadi. 
- Yassi hujayrali o’smaning yarali turi: Terining siqilgan joylari fonida 
shoxli qobiqlar paydo bo'ladi, yara qoplamalari olib tashlansa, izidan qon 
ketadigan yara yuzasi qoladi. 
-Fibrosarkoma - bolalarning o'smasi, yuqori ko'z qovog'ida , joylashgan
aniq chegaralari bo'lmagan teri osti tugunlari shaklida paydo bo`ladi. O'smaning 
o'sishi bilan ptoz va tomirlari ko'rinadigan teleangiektaziya kuzatiladi . 
- Kaposhi sarkomasi - qizil yoki to'q qizil subepidermal tugun shaklidagi
o'simta. Bu OITS bilan kasallangan bemorlarda uchraydi 
. -
rasm.21.3. Sarkoma Kaposhi 

327 
rasm.21.4. Bazal hujayrali rak 
rasm.21.5. Pastki qovoq karsinomasi 
-Melanoma. Ko'z qovoqlari terisining melanomasi - ko'zning shilliq 
qavatidagi o'simtaga qaraganda kamroq uchraydi (ko'z qovoqlari barcha 
o'smalarining 0,94%). Avval nevus bo`lgan joyda rivojlanadi (65-66% hollarda) 
Ko`z yoshi beziningi-Adenokarsinoma - raki. 
Adenokarsinoma 2 xil bo`ladi 
-Mukoepidermoidli adenokarsinoma- 35 yoshdan keyin uchraydi va juda 
sekin o`sadi. Tepa chetdan qovoq shisha boshlaydi, avvaliga yumshoq,
keyinchalik g’adir-budur qattiq bo`lib, ko`z yoshi bezidan o`sib chiqadi, uni tepa 
qovoq orbita kosasida og`riqsiz paypaslash mumkin.
-Kistali adenokarsinoma - bu yosh bolalarda uchraydi va juda tez o`sadi. 
Xar ikkalasidayam ko`z kosasinining tepa chetidan o`sib ko`z olmasini oldinga va
ichkariga itarib chiqadi , ekzooftalm va ko`rishda diplopiya paydo bo`ladi. Bu 

328 
yomon sifatli o`sma ko`z kosasi suyagiga ham o`sib kira boshlaydi. Tepa qovoq 
pastga tushib ptoz paydo bo`ladi.
r
asm21.6. Ko`z yoshi bezi adenokarsinomasining tashqi ko`rinishi 
Adenokarsinoma tezda metastaz berishi bilan ham havfli hisoblanadi.
Davolash jarroxlik bilan olib tashlanadi va radionurlar bilan davom ettiriladi. 
Konyunktival o`smalar 
- Dermoid (dermolipoma - xoristomalar); bolalardagi yaxshi sifatli 
konyunktiva o'smalarining 22 foizini tashkil qiladi va hayotning birinchi oylarida
o'sma aniqlanadi. Dermoid - bu oq yoki sarg'ish shakldagi o`sma bo`lib, ko'pincha 
tashqi yoki pastki limblarning yonida joylashadi. Shuning uchun o'sma shox 
pardaning chuqur qatlamlariga tez o'sib kiradi. O`simtaga tezda yangi 
tomirlar o`sib kiradi. Shox pardadagi dermoidning yuzasi silliq, porloq, oq
rangga ega bo`ladi
-. Dermolipoma - yog’ to`qimasida ko`p dermoid bo`lib, konyunktiva
qopchasida joylashadi. ( rasm 22..A.B/C.D/E)

329 

330 

331 
rasm..21..7..A.1,2,3,4,5. Dermolipoidning olininshi.( pterigium bilan birga o`sgan) 
-Papilloma - konyunktiva pastki qismida , intermarginal chegarada, pigmentli 
nuqtalar shaklida o`sadi (bolalar va o'spirinlarda uchraydi) 
)
. 
rasm 21.8. konyunktiva epiteliomasi 

332 
Konyunktival o’smalar ( neoplazmalar ) 
-
- Boumen epiteliomasi (carcinoma insi). Epitelioma Boumena – 
Ultrabinafsha nurlar va kimyoviy zaharlanishdan keyin kelib chiqadi. 
Konyunktivada ozroq kul-rang yoki qizg’ish tomirli yassi bo`rtib 
chiquvchi( gemangioma , limfangioma) o`simta. 
-
Nevus-konyunktivaning pigmentli o`simtasi bo`lib yaxshi sifatli 
o`simtalarning 22% ni tashkil qiladi. 1-3 yoshli bolalarda uchraydi. 
Nevuslar statsionar va progressiv, ko'k nevus va birlamchi orttirilgan 
melanozga bo'linadi. 
rasm 21..9. konyunktiva nevusi
- Birlamchi orttirilgan konyunktival melanoz (PPM), odatda bir 
tomonlama. O'simta o'rta yoshda paydo bo'ladi; konyunktivaning har qanday 
qismida, shu jumladan shilliq va palpebral qismida ham joylashishi mumkin. 
Konyunktivaning yomon sifatli o`smalari 
G’adir – budur ( cheshuyali) hujayrali o’smasi- juda kam uchraydigan kasallik. 
Ko'pincha ko'z qovoqlari va limbning shilliq qavatida, prekanseroz jarayonlar 
fonida rivojlanadi. Birlamchi saraton juda kam uchraydi. Perilimbal konyunktiva 
sohasida ko'z qovoqlari o'rtasida yassi – hujayrali o’sma paydo bo'ladi.

333 
Morfologiyasi - yassi – hujayrali karsinomaning turli xil variantlari. Ba'zi 
mualliflarning fikriga ko'ra, konyunktival saraton 50 yoshdan oshgan odamlarda 
ko'proq uchraydi 
.
rasm. 21.10 .a. shox parda raki
21..10.b.shox parda dermoidi 
Tomirli qavat va rangdor pardaning o'smalari 
Tomirli qavat o'smalari barcha ko'z ichi o’smalarining 2/3 qismini tashkil 
qiladi. Ko'pgina hollarda, ular neyroektodermadan kelib chiqadi, mezodermal (qon 
tomir) o'smalari kamroq tarqalgan.
Rangdor parda o'smalari 84% gacha yaxshi sifatli bo`ladi, ularning 
yarmidan ko'pi (54-62%) miogen tabiatga ega. . Yomon shifatli o'smalar 
melanoma va metastatik o'smalar sifatida namoyon bo'ladi.
rasm. 21...11..rangdor parda melanomasi.2. Leomioma 3.nevus.
Xoriodeyaning eng keng tarqalgan o'smalari. 

334 
• Xavfsiz o'smalar. Neyrofibromalar, neyromalar, leyomiomalar va nevuslar 
mavjud (11.5, 11.6-rasm). Rangdor pardaning xavfsiz o'smalari o’simta bilan 
mahalliy ravishda olib tashlanadi. Statsionar nevus davolashni talab qilmaydi. 
Kipriksimon tana o'smalarida o'simtaning o’zini ba’zida atrofdagi to'qimalar 
bilan olib tashlashga harakat qilinadi. 
• Xavfli o'smalar. Qon tomir qavatida yomon sifatli o’smalardan melanoma 
eng keng tarqalgan. 
rasm 11.7. Rangdor parda nevusi 11.7 Oftalmoskopiyada xoriodeyadagi nevus.
(11.8, 11.9-rasm). Rangdor parda va kipriksimon tananing kichik o'lchamli 
o'simtasini lokal ravishda olib tashlash, katta o'lchamlarda esa - ko'z
olmasini enukleatsiyasi amalga oshiriladi. 
rasm 11.8. Rangdor pardani melanomasi rasm. 11,9.xoriodeyani melanomasi 

335 
Xavfli yomon sifatli o'smalar. 
1. Leyomioma. O'simta mushak elementlaridan , juda sekin o'sadi. Pigment 
mavjudligiga yoki yo'qligiga qarab pigmentli (dilatator elementlaridan rivojlanadi) 
va pigmentsiz (sfinkterdan rivojlanadi) leyomiomalar ajralib turadi. 
Joylashishga qarab: qorachiq chetida, Krauze aylanasi zonasida, bazal zonada 
(kipriksimon tana maydonida) kuzatiladi. O`simta chegaralari aniq, to'qimalari 
yumshoq bo`ladi . O`smaning 1/3 dan ko'proq qismi oldingi burchakka o`sib
kirib ikkilamchi ko'z ichi gipertenziyasini chaqiradi. O'simta asta-sekin o'sib 
borishi sababli to'qimaning perifokal atrofiyasi simptomlari ko`paya boradi.
• O'simta atrofida nuqta pigment zonasi paydo bo'lib, o'smaning periferik 
chegaralarida pigmentli yo'llar ham shakllana boradi; 
• Qorachiqning shakli o'zgarishi va yorug’likka reaksiyasi yo`qoladi; 
• O'simta atrofida yangi gulchambarsimon tomirlari paydo bo'ladi 
2. Gemangioma - kam uchraydigan tug'ma o'simta va ko'pincha 
erkaklarda uchraydi. Bu organizmning umumiy kasalliklarida rivojlanadi va 
yangi o`sgan tomirlar ko'rinishida paydo bo`ladi. O'simta rangi qizg'ish- 
ko`kimtir bo'lib, yuzasining yarmini egallaydi. Ular mustaqil ravishda yo`qolishi
ham mumkin.
-Kavernoz: bu jigar rang-sarg'ish yoki qizg'ish tugun bo`lib, qorachiq
chetiga yaqinroq joylashadi. Qon ketishi oqibatida ko`z ichki bosimi
ko`tarilishi va shox parda shishi kuzatilishi mumkin.. 
rasm21..12 . A.Rangdor pardaning pigmentsiz melanomasi.B. Rangdor parda va kipriksimon tananing 
sirkular melanomasi. C. kipriksimon tananing melanomasi 
- Rangdor parda Nevus sindromi- ayollarda ko'proq uchraydi. Rangdor pardada
tugunchali g'ayritabiiy pigmentatsiya (geterokromiya) paydo bo'lishi bilan 

336 
tavsiflanadi. U asta-sekin o'sib boradi va bir necha vaqt davomida kattalashgani 
seziladi 
rasm.21..13 Rangdor parda Melanomasi 
Yomon sifatli -Xabis o'smalar. 
Adenokarsinoma. Adenokarsinoma - bu adenomaning malign yomon sifatli 
o`simtasidir. U juda kam uchraydi va tez o'sishi bilan xarakterlanadi. U rangdor 
pardaning ildizida joylashib, pigmentsiz siliyar epiteliyadan chiqadi,. Mahalliy 
tajovuzkor va invaziv o'sish bilan xarakterlidir.. 
Melanoma. Rangdor parda pigment epiteliyasidan o`sib chiqadi. O'sish 
xarakteriga ko'ra, alohida yoki aralash melanoma bilan ko'proq kuzatiladi. 
Diffuz turlari juda kam uchraydi 
To’r parda o'smalari 
Yaxshi sifatli to’r parda o'smalari kam uchraydi, asosan qon tomir 
(gemangioma) va glial (astrosoma) sifatlari bilan namoyon bo'ladi. Gemangioma-
qon tomir o'smalari kapillyar, kavernoz va irqiy gemangioma deb tasniflanadi. 
To’r parda saratoni 
1. Adenoma (epitelioma, yomon sifatli - malign adenoma, diktioma - 
meduloepitelioma) - o'sma pigmentli yoki pigmentsiz retinal epiteliyadan 
rivojlanadi. Tepalik shaklida o'sadi, uning yuzasi silliq, katta o'lchamlarga yetadi, 
pastki qismi quyuq yoki qora rangga ega, o'simta atrofida distrofik o'choqlar 
paydo bo'ladi. Ekssudat to’r pardada to'planishi mumkin. Agarda o`simta to`r
parda chetida o`sa boshlasa - meduloepiteliy (diktioma) kipriksimon tananing 

337 
epiteliyasiga, rangdor pardagayam ham o`sib kiradi. Asosan 5-8 yoshli bolalarda 
uchraydi.
2. Retinoblastoma – to’r parda optik qismining har qanday qismidagi nerv
tolalaridan kelib chiqqan embrional tipdagi o'simta. O`simta asosan erta 
bolalikda 1 yoshdan 2 yoshgacha kuzatiladi.
rasm 21.13.. chap ko`zda retinoblastoma 
Ko’ruv nervi o'smalari. 
1.Meningioma -20-60 yoshda, ko'pincha ayollarda paydo bo'ladi. Shish 
qattiq va araxnoidal pardalar o'rtasida joylashgan araxnoidal to`qimalardan
o`sadi. O'simta ko’ruv nervi diametridan 4-6 barobar ortadi 
2. Ko’ruv nervi diskining o'smalari: juda kam uchraydi. Ko’ruv nervi 
diskida shish paydo bo'ladi, uning ko'rinishi boshqacha bo'lishi ham mumkin. 
Shishlarning umumiy hajmi 2–4 disk diametriga teng.To’r pardaning ustidagi
masofa 1-4 mm gacha ko`tarilishi mumkin. Shish dumaloq yoki oval shaklida
bo`lib, orbital qismning o'smalari quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi: 
• ekzoftalm, 
• ko'rish qobiliyatining pastligi 
• fundamental –anatomik o'zgarishlar 
3. Ko’ruv nervi gliomasi: 
Glioma ko’ruv nervining boshqa o'smalari bilan solishtirganda ko'proq 
uchraydi. Bu ko’ruv nervi magistralidan asta-sekin o'sib boruvchi birlamchi 
o'sma. Gliomalar - bu ichki yoki ekstra-nevral o'sishi bilan xarakterlanadi. 
Dura mater – qattiq miya qobig;idan odatda o’sib chiqmaydi. Glioma ko’ruv
nervining har qanday qismida paydo bo'lib o`sishi mumkin. (kalla ichi bo'shlig’iga 

338 
o'sishi, xiazmaga , miyaning uchinchi qorinchasining pastki qismiga , ikkinchi 
ko'zningko’ruv nerviga) 
rasm.21..14. ko’ruv nervi gliomasi 
Orbitaning o`smalari 
1. Gemangioma (kapillyar) - go'daklarda va yosh bolalarda uchraydi, asta-
sekin rivojlanadi, Orbitaning burun tarafi yuqori qismida joylashadi . Ko`kimtir 
rangda ko'rinadi. Yuzaki bo`lsa qizg’ish rangda namoyon bo'ladi. 
2. Limfangioma - hayotning dastlabki 10 yilida yuzaga keladi, asta-sekin 
rivojlanadi, ammo qon ketishi bilan to'satdan bemorning ahvoli yomonlashishi 
mumkin. Chunki qon nafas olish yo'llariga kirib atelektaz chaqirishi mumkin. KT 
tekshiruvida o'simta shaklidagi nosimmetrikliklar aniqlanadi. Asta-sekin 
rivojlanadi, orbitaning yuqori va old qismida subkonyunktival joylashishi
bilan birga qizil ikra rangiga kirishi mumkin. 
3. Gemangioperitsoma - har qanday yoshda paydo bo'ladi, asta-sekin 
rivojlanadi, orbitaning yuqori va ichki qismida joylashadi. Kompyuter
tomogrammada aniq konturlarga ega bo'lib, orbitaning suyaklari orqali bosh 
suyagi bo'shlig'iga tarqalishi mumkin. 

339 
4. Neyrofibroma (pleksiform neyrofibroma) - hayotning dastlabki 10 yilida 
uchraydi. Ptoz, ko'z qovog'ining gipertrofiyasi qayd etiladi. Yuqori ko'z 
qovog'ining S shaklidagi deformatsiyasiyaga olib keilishi mumkin.
5. Dermoid va epidermoid kistalar - tug'ilishda ham, yoshligida ham 
uchraydi, orbitaning yuqori qismida joylashib chakka suyagiga tarqalishi 
mumkin.
6. Teratoma – tug’ma bo`ladi va ptoz rivojlanishi mumkin. O'simtani
transilluminatsiyasi tufayli ko'rish mumkin. . Katta bo`lib o`saversa ko'z ichki 
bosimi oshib , optik atrofiya rivojlanishi mumkin.
Orbitaning yomon sifatli o`simtalari 
Orbitaning birlamchi 
o'smalari orasida xavfli o'smalar 20-28% ni tashkil etadi, deyarli barcha yosh 
guruhlarida bir tekis taqsimlangan. Ko'pincha erkaklar va ayollar bir xil darajada
kasallanadi. 
1. Angiosarkoma - o'ta tajovuzkor o'sish xarakteriga ega bo`lib, 35 
yoshgacha bo'lgan erkaklarda ko'proq uchraydi, metastazlarni erta beradi. 
2. Yomon sifatli limfoma Bu o`simta ko'pincha autoimmün kasalliklar 
yoki immunitet tanqisligi fonida rivojlanadi. Erkaklar 2,5 marta tez-tez kasal 
bo'lishadi 
3.Rabdomiosarkoma - juda agressiv o'simta bo'lib, bolalarda (1 oydan 17 
yoshgacha) orbitada xavfli o'simtaning eng keng tarqalgan turi hisoblanadi. 
Erkaklar ikki baravar tez-tez kasal bo'lishadi. Rabdomiosarkoma rivojlanishining 
manbai skelet mushak hujayralari; ptoz , ko'z harakatlarining cheklanishi, yuqori
va pastga qarab harakatlanishida boshqalar e'tibor bergan birinchi belgilardir. 
Bolalarda qayerda joylashganiga qarab, ekzoftalm yoki ko'z olmasi va 
qovoqlarning o'zgarishi bir necha hafta ichida tezda rivojlanadi. 
Barcha o`smalarning diagnostikasi ( ko`rinib turgan yaxshi sifatli qovoq va 
konyunktiva o`smalarida tashqari) ultratovush, OKT- optik kogarent tomografiya,

340 
KT,MRT, magnit – rezonans tomografiya va boshqa zamonaviy apparatlar 
yordamida aniq hajmi, joylashgan joyi bilan tekshirilib keyin davolash choralari 
belgilanadi.
Davolash asosan jarrohlik usuli bo`lib , o`simta sog’lom to`qima 
chegaralaridan olib tashlanadi. Bu murakkab va o`ta katta hajmli jarrohlik maxsus 
oftalmoonkologik klinikalarda onkooftalmo- jarroxlar tomonidan amalga 
oshiriladi. Retinoblastoma va boshqa yomon sifatli o`simtalar, jumladan ko`rish 
nervi gliomalari ba’zi hollarda enukleatsiya bilan yakunlanib, operatsiya joylari 
bitgandan keyin , ko`z kosasiga maxsus protezlar qo`yish bilan yakunlanadi. 
Orbita gliomalari intrakranial yo`l bian neyrojarroxlar ishtirokida neyroxirurgiya 
klinikalarida amalga oshiriladi. 
Ko`z va uning yordamchi apparatlari onkologik kasalliklarining 
profilaktikasi- 
-Tashqi muhitnining organizmga ta`sirini maksimal ravishda kamaytirish ( 
sovuq va quyosh radiyatsiyasi) 
- soglom turmush tarsi 
- vitaninli meva, sabzovotlarni doimiy iste`mol qilish 
-kashandalik, chekish, alkogoldan voz kechish 
-har xil nojo`ya stress holatlardan saqlanish 
-yuz terisi va qovoqlarda xol paydo bo`lsa, doimiy oftalmolog nazoratida 
bo`lib, xolning hajmini o`lchab turish lozim bo`ladi 
22- BOB 
BOLALARDA KO`RISH ORGANINING
O`ZGARISHLARI 
Yangi tugilgan chaqaloqlarda ko`z orqa- old razmeri 17,3 mm. ( 
norma- 23mm), y`ani ular gipermetrop +3-4.0.D. bo`lib
tug`iladilar.Chaqaloqlar 1- oylikdagina ( 40 kunda) tikilib qaray oladilar. 

341 
Ko`z olmasi 2 yoshda 40%,5 yoshda 70%. 12-14 yoshda – 100% hajmga 
ega b o`ladi va ko`radi
.
Rasam 22.1 
rasm 22.2 
rasm 22. 1. Katta odamlarda shakllangan ko`z olmasi Rasm 22. 2. Yangii tug`ilgan yosh 
bolalardagi ko`z olmasi
Ko`rish nervi mielinlashi bola ona qornidaligining oxirgi 4 oyida 
shaklllanib to`r parda shakllanishi 12- oyda tugaydi.Miyadagi kulrang
analizator 7 yoshda shakllanib bo`ladi 
Ko`z yoshlari 1,5-2,0 oyda oz-oz ishlab chiqarila boshlab, bola yig’laganda
yosh ko`proq ishlab chiqarila boshlaydi. 
Bolalarda qorachiq rangdor parda muskullarining hali yaxshi 
shakllanmaganligi sababli tor turadi va nurga tez reaksiya qilmaydi.Bola 
tug`ilgandan ko`z olmalarining harakatlari bir – biriga mos bo`lmasdan alohida 
harakatlanadilar. 
Tikilib bir nuqtaga qarash 1 oydan boshlanadi va bori yo`g`1 minut davom 
yetadi. Ranglarni ko`rish 6 -oydan boshlanadi, chunki shu vaqtgacha kolbochka 
hujayralar shakllanmagan. 6- oyda sariq dog’da kolbochkalar markazga 
to`planib uzoqqa tikilib qaray boshlaydilar. Rangni 2,5-3.0 yoshda ajratib 
boshlaydi. Bularni toza yaltiroq qo`g`irchoqlar ko`rsatib bilish mumkin. 4 yoshda 
barcha ranglarni qabul qilib 10-12 yoshda barcha ranglarni aniq ajrata 
boshlaydilar 

342 
Gavhar yosh bolalarda judayam egiluvchan bo`lib shakli o`zgarib turadi va
gavhar qabariqligi katta o`zgarish qobiliyatiga ega. 10 yoshdan boshlab
elastiklik qobiliyati qota boshlaydi va akkomodatsiya ham kamaya boradi – Bola 
7-8 sm.dan ham ko`ra oladi. Katta odamlar 33 sm yaqindan ko`radilar. Yaqindan 
ko`rish 10 yoshda- 7 sm, 15 – 8sm., 20- 9 sm., 22 – 10 sm., 25- 12 sm.,30-14 sm., 
y`ani yosh o`tgan sari yaqindan ko`rish uzoqlasha boradi. 6-7 yoshda binokulyar
ko`rish shakllanadi. Vis- 6 oylikda – 0,1., 1 yoshda- 0,2., 6 yoshda- 0,8., 14-15 
yoshda- 1,0 . Ko`rish maydoni – 7 yoshdan kengaya borib, 20 yoshda to`liq 
kengayadi. 
Tashqi muhitni har xil masofada qabul qilish – 3 oydan boshlanadi . Aniq 
obyektlarni ko`rish 5 oylikdan shakllanib 6 yoshda to`liq shakllanadi . 8 – 
oylikdan boshlab stereoskopik ko`rish shaklllanadi ( masofaviy va chuqur 
ko`rish). Yosh bola +3.0D gipermetropiya bilan tug`ilib 12- 15 yoshda 
emmetropiagacha pasayadi, ya`ni ko`z old- orqa masofasi 22.0 mm.ga kelib
to`xtaydi.. Ammo 30-40% bolalarda ko`z olmasining old- orqa masofasi 22.0 
mm. da to`xtamay miopiya rivojlanish xavfi ko`paygan davr… 
23 BOB 
KO'Z KASALLIKLARINING OLDINI OLISH PROFILAKTIKASI 
Kasalliklarni davolashdan ko'ra oldini olish osonroq. Bunga hamma rozi, 
ammo ozchilik odamlar sog'lig'ini saqlash uchun hayotlari va odatlarini 
o'zgartirishga qodir. Ushbu bayonotlar ko'z kasalliklari bilan to'liq bog'liq, shuning 
uchun ko'z kasalliklarining oldini olish juda zarurdir.
Ko'z kasalliklari ko'pincha umumiy sog'liqqa bog`liq. Ko'pgina 
mutaxassislar: nevrologlar, endokrinologlar, kardiologlar, pediatrlar oftalmolog 
maslahati uchun murojaat qilishadi. Ko`z tubi rasmida intrakranial va qon 
bosimining holati haqida gapirish mumkin, diabetning bosqichini ko'rsatadi. Old 
segment va ko'zning o'tkazuvchan muhiti nodir tashxis yoki sindromni tasdiqlashi 
mumkin. . Ko'z kasalliklarining aksariyati turmush tarziga bog'liq, shuning uchun 
ularni "tsivilizatsiya" kasalliklari deb atashadi. Buning yorqin misoli diabetdir. 18-

343 
asrda uni qandolatchilik kasalligi deb atashdi. 150 yil oldin, shakar hozirgidek 
keng tarqalgan emas edi. Endi tez ovqatlanish kafesiga borib, har kuni bir yoki 
undan ko'p miqdordagi shakarni iste'mol qilish ko`pchillikda odat tusiga kirdi. 
Ko'z kasalliklarining oldini olish ovqatlanishdan boshlanadi. 
" 
Og'izni tomosha qiling - kasalliklar unga kiradi", deb yozgan L.N. Tolstoy.: 
To'g'ri ovqatlanish odatini shakllantirishning umumiy qoidalar quyidagilardan 
iborat: ratsionda ko'plab sabzavotlar, 
dukkaklar va mevalar bo'lishi kerak - 
60%., shakar iste'molini kamaytirish 
kerak . Shakar immun tizimining 
kuchini 17 baravar kamaytiradi! 
Inssonlar bir kunda 100-140 
gramm shakar iste'mol qiladi. Bu 
haftada taxminan 1 kg shakarni 
tashkil qiladi. Bundan tashqari, inson tanasida boshqa maxsulotdan paydo
bo`ladiganshakarga ozgina ehtiyoj qolmaydi.
Ovqat yengil va yangi tayyorlangan bo'lishi kerak. Kartoshkani qovurish 
kerak emas. Sabzi va nok, olma va turplar, ko`katlar, yong'oq va sarimsoq piyoz 
bilan baqlajon har kungi iste`mol bo`lsa organizmga yetarli vitamin va 
microelement mahsulotlar yetarli
bo`ladi.
Sog'lom ovqatlanish har 
qanday yoshda muhim. 
"Jismoniy mashqlar bilan 
shug'ullanishni to'xtatadiganlar 
ko'pincha charchashadi, chunki 
harakat qilishdan bosh tortish 
natijasida tananing kuchi susayadi", - deb ta'kidlaydi o'rta asr faylasufi va shifokori 
Ibn Sino. Ushbu g'oyani zamonaviy tilda ifodalash mumkin, ammo uning mohiyati 
bundan o'zgarmaydi. Afsuski, zamonaviy odam yanada harakatsiz turmush tarzini 

344 
boshlagan. Gadjetlar bu yerda o'z hissalarini qo'shdilar. Shuning uchun, tavsiyalar 
nuqtai nazaridan, faol harakat birinchi o'rinda turadi.Agar inson sportni yaxshi 
ko'rsa, albatta, yugurish, suzish, chang'i sporti yoki fitness-klubga borish osonroq 
va tanishdir. Kundalik yurishning foydasi juda katta! Bu harakat va toza havoda 
bo'lish, shuningdek ko'zlar uchun juda muhim, ochiq joyda, ko'zlar boshqacha 
ishlay boshlaydi, to'r parda uchun foydali bo'lgan boshqa biologik faol moddalarni 
ishlab chiqaradi. 
Ilmiy izlanishlar shuni ko'rsatadiki, muntazam yurishlar, agar haftada 
kamida 14 soat davom etadigan bo'lsa, miopiya rivojlanishini 30 foizga 
sekinlashtirishi mumkin. 
Yurakning normal ishlashi uchun har bir kishi 45 daqiqa ichida tezkor 
qadam tashlash kerak 
Bu esa ko`z olmasiga qon kelishini yaxsshilaydi. 
To'liq uyqu. 
Odamlarning hayot sur'atini bir 
tizimda saqlaydi. Uyqu o'z 
vaqtida bo`lmasa ko'pincha
ertami-kechmi charchoqqa olib 
keladi. Va bu surunkali stress 
bilan bir qatorda ko'plab 
kasalliklarning qo'zg'atuvchisi 
hisoblanadi. Bu tez-tez uchraydigan virusli kasalliklarga chalininishga zamin
yaratadi. Sog'lom uyqu kamida 8 soat bo'lishi kerak. Umuman olganda, kunni 3 
qismga bo'lish oson: 8 soat - ish, 8 soat - uyqu, 8 soat - dam olish. Jamlama
kunning to'g'ri rejimi ko'z kasalliklarining oldini olishning asosiy usullaridan 
biridir. 
4. "Odam juda ko'p sabablarga ko'ra kasal bo'lib qoladi: ba'zilari sovuqdan, 
ba'zilari charchoq va qayg'udan kasal bo'lishadi." (Konfutsiy). "Kasallikning eng 
faol ittifoqchisi bu bemorning tushkunligidir." (Gorkiy M.) Yel universiteti 
xodimlari (AQSh) o'zlarining sog'lig'iga optimist bo'lgan odamlar hipoxondriyadan 

345 
ko'ra o'rtacha 7 yil ko'proq umr ko'rishlarini aniqladilar. Ruhiy salomatlik ko'rish 
qobiliyatiga ham ta'sir qiladi. 
Qanday qilib xotirjamlikni saqlash kerak? Qanday qilib stresdan qochish kerak? 
Salbiy vaziyatda ijobiy daqiqalarni qidiring va agar u ishlamasa, ularni inson o'zi 
yaratishi kerak. Quvonch uchun ko'proq sabablarni qidirib toppish va vaqt o'tishi 
bilan ular inson hayotingizning ajralmas qismiga aylanadi. 
Depressiyaga qarshi kurashda juda muhim nuqta - bu diqqatni almashtirish 
qobiliyati. Har bir inson o'zi yoqtirgan narsa bilaan shugullansaa , barcha ijobiy 
his-tuyg'ular qaytadi. Ba'zilar uchun bu sevgan odam uchun o'qish, yoki to'qish, 
kimdir uchun baliq ovlash , yoki oynaga rasm chizish. Ro'yxat cheksizdir va 
ularning har biri insonlarning o'zlariga tegishli. 
JSST ma'lumotlariga ko'ra, 80% hollarda ko'rlikni oldini olish mumkin. Va 
bu erda asosiy printsip - ko'rish buzilishini erta aniqlash. Avvalo, bu optik 
nuqsonlarni o'z ichiga oladi: gipermetropiya, astigmatizm, miopiya. Murakkab 
kasallikllarning rivojlanishiga to'sqinlik qiladigan ani choralarni ko`rish juda 
muhimdir. 
Biroq, tadqiqotlar shuni ko`rsatdiiki, kerakli ko'zoynaklar yoki kontakt 
linzalarga muhtoj bo'lgan bolalar ularning yarmida aniqlanadi 
"Ko'zoynaklar ko'rishni buzadi degan tushuncha noto`gri. Ko'zoynaklar bu 
aniq ko'rish markazini to`r pardaga o'tkazadigan optik asbob, ko'zoynaklar yaxshi 
ko'rish imkoniyatini yarataradi. 
Ko'z kasalliklarining oldini olish - bu optic nuqsonlarni o'z vaqtida aniqlash 
va tuzatishdan iborat

ko'zoynak , yoki kontakt linzalari). Shuning uchun 
oftalmolog tomonidan 
har yili o'tkaziladigan 
tekshiruv samarali 
profilaktika chorasidir. 
“Barchaning 
yoshlikdan o`ziga xos

346 
odati bo'ladi. Qanday odatlar ko'zning ko'rishiga zarar etkazishi mumkin: "Burun" 
ning doimiy o'qishi yozish bolalarda miyopiyaning bevosita sababidir, chunki
doimiy burun oqishi organizmning kuchsizlanishiga olib keladi Kitob o`qishda 
masofa 40 sm, kompyuterga esa 65 sm bo'lishi kerak.Orqangizmni to'g'ri ushlab 
turish qobiliyati bolalikdan rivojlanadi. Bunga esa sport va raqs yordam beradi. 
Bolalar 30-40 daqiqalik mashg'ulotlardan so'ng, kattalar esa - 1 soatdan keyin 
tanaffus qilishlari kerak. Bu kitoblar, planshetlar, kompyuterlar, telefonlar uchun 
doimiy amal dasturi bo`lishi kerak. Displey qanchalik kichik bo'lsa, u ko'zlarga 
qanchalik yaqin bo'lsa va uning ortida qancha vaqt sarflansa, ko'rish qobiliyati
shunchalik tez buziladi. Yotayotganda televizion ko'rsatuvlar va filmlarni
tomosha qilish ko`zga zarar. Faqat o'tirib o'qish va televzor tomosha qilish
kerak. 
Kam yorug'likdagi harakatlar ko`zga zaralik qiladi va zo`riqtiradi. Ish 
joyida qo'shimcha yorug'lik bo'lishi kerak. Qorong`ida da televizor ko'rish zararli, 
ayniqsa glaukoma bilan, chunki bu ko'z ichidagi bosimning oshishiga olib keladi. 
Quyosh ko'zoynaklarini rad qilish, ko'rish organiga ultrabinafsha nurlanishining 
zararli ta'sirini kuchaytiradi. 
Ko'z mashqlarini bajarishni xohlamaslik yoki dangasalik ko`z zaifligiga
olib keladi. Bizning kompyuter asrimizda bu ko'zning charchashini va charchoqni 
oldini olish uchun juda zarur. 
Buni tushunish va ko'zni to'g'ri ishlatishni, ya'ni ko'rishning yangi foydali 
odatlarini shakllantirishni o'rganish kerak. Ixtiyoriy harakatlar, vaqt talab etiladi, 
ammo bu iroda talab qqiladi. 
Xulosa va umumiy nuqtai nazar shundan iboratki, kasalliklarni davolashdan 
ko'ra ularning oldini olish osonroqdir 
Ko’z gimnastikasi

347 
1..Ko’zni 3-5 soniyaga qattiqyuming, keyin 3-5 soniyaga oching. Ushbu 
mashqni 20 marta qaytaring. Qovoq mushaklarini mustahkamlab , qon 
aylanishini yahshilaydi. 
2.Katta barmog’ingizni ko’zingizdan 25-30 sm uzoqlikda qo’ying va unga 
ikkala ko’zingiz bilan 5- soniya qarab turing. Bitta ko’zingizni 3-5 soniyaga 
yuming .Keyin yana ikkala ko’z bilan qarab ikkinchi ko’zingizni 3-5 soniyaga 
yuming. . Ushbu mashqni 20 marta qaytaring. Ikkala ko’zni mushaklarini 
mustahkamlaydi. 
3. 10-ta barmog’ingiz bilan yuqori qovog’ingizni sekin bosing; 1-2 
soniyadan so’ng qo’lingizni oling .. Ushbu mashqni 3-4 marta qaytaring. Ko’z 
ichki suyuqligining sirkulyatsiyasini yaxshilaydi. 
24- BOB 
OFTALMOFARMAKOLOGIYA 
Infektsiyaga qarshi dorilar 
1. Antiseptiklar 

348 
- kollargol, protargol 1% kumush nitritning eritmasi - yangi tug'ilgan 
chaqaloqlarda gonoblenoreya profilaktikasi uchun 
- Aktiven - xlamidiya, gripp viruslari uchun 
- okomistin - o'tkir va surunkali kon'yunktivit, blefarit, keratit, keratuvit uchun 
-Pikloksidin - operatsiyadan keyingi davrda infektsiyani oldini olish uchun 0,05% 
-Floroxinol guruhi - ofloksatsin, levofloksatsin, moksifloksatsin, gatifloksatsin, 
siprofloksatsin 0,03% tomchi sifatida qo'llaniladi, kuniga 4 marta 2 tomchi. 
2. Sulfanilamid preparatlari 
- natriy sulfatsil 10-20% - kuniga 4-6 marta 2 tomchi 
3. Antibiotiklar 
-Levomitsetin 0,25% - 2 tomchi kuniga 4-6 marta 
-Tetrasiklin kuniga 3 marta 1% malham 
- Vankomitsin 1,0 tomir ichiga 
- Aminoglukozidlar - gentamitsin, tobramitsin, 0,3% malham va kunig4 marta , 
yoki 2 tomchidan 4 marta 
4. Zamburug`ga qarshi dorilar 
Natimitsin malhami 5% 
-statin, ketakanazol, mikonazol, flukanazol va flutozin - kuniga 3 marta 
5. Antivirusli preparatlar 
-Asiklovir 3% malham - kuniga 3 mahal 
oftalmoferon ko'ziga kuniga 8 marta 2 tomchi tomiziladi 
-Poludan tomchilar shaklida 2-8 marta va subkjunktiv in'ektsiya shaklida 
qo'llaniladi 
Yallig'lanishga qarshi dorilar 
1. Glyukokortikoidlar 
- gidrokortizon allergik holatlar uchun malham shaklida 0,5,1.0,2.5%. Tasir kuchi
davomiyligi 8 soatgacha 
- deksametazonning 0,1% ta'sir qilish davomiyligi 72 soatgacha, tomchi va 
malham shaklida 
-Betametazon propinati in'ektsiya sifatida ishlatiladi 

349 
2. Steroid bo'lmagan yallig'lanishga qarshi dorilar 
-Diklofenak, indometatsin, nepafenak, bromfenak kuniga 0,09% -2 tomchidan 4 
marta tomchi shaklida va tabletkadan jarohatlardan keyin qorachiqlar
torayishining oldini olish uchun va kuchli yallig'lanishga qarshi ta'sir ko'rsatiladi. 
3. Allergiyaga qarshi dorilar 
-kromglisin kislotasi (lekrolin) allergik holatlarda, shuningdek kuniga 2% tomchi 
shaklda 3-4 marta kontakt linzalarni kiyishda noqulaylik tug'dirishda ishlatiladi. 
- antigasitamin preparati - polinadim -shishni kamaytiradi, qichishishni, ttosh 
kelishni va kon'yunktival giperemiyani tezda kamaytiradi. 
- kombinatsiyalangan preparat - allergaferon antigistamin, antiallergik, 
antipruritic, antixudativ, yallig'lanishga qarshi, virusga qarshi ta'sirga ega. 
- vazokonstriktor dorilar - tetrazolin, vizin, otsiliy. Ushbu dorilarga yuqori 
sezuvchanligi bo`lgan yopiq burchakli glaukoma, yurak-qon tomir tizimi 
kasalliklarida, tirotoksikoz va diabetni davolashda qo'llaniladi. Qon tomirlarini 
toraytirish orqali dori shish va giperemiyani kamaytiradi 
Glaukoma dorilari 
1. Suyuq chiqishni yaxshilash uchun
-pilokarpin 1,0%, 2%, 4;%, ta'sir qilish muddati 4-6 soat. Latanoprost - 0.005%, 
travoprost - 0.015%, tafluprost - 0.004% - 2.5 tasir qilish muddati 8-12 soat
2. Ko'z ichi suyuqligini ishlab chiqarishni kamaytirish vositalari 
- bromidin, kloidin, proksadol, betaxolol, timolol, arutimol, dorzalomid, 
brinzalomid0,15%, 0,2%, 0,25% -0,5%. - 12 dan 24 soatgacha bo'lgan muddatda
ta`sir qiladi
3. Kombinatssiyalashgan dorilar 
-xalokom, kombigan, azarga, gonfort tomchi shaklida ishlab chiqariladi, ta'sir 
muddati 12 soatdan 24 soatgacha 
Kataraktga qarshi dorilar 
- oftan-kataxrom, tiamin, glutatyon, sistein - tomchi shaklida qo'llaniladi, kuniga 2 
marta 2 tomchi tomiziladi 

350 
Midriatiklaar 
1. Davolash uchun uzoq muddatli dorilar 
-atropin 0,5 va 1,0% o'quvchini kengaytirish uchun ishlatiladi 
2.Qisqa diagnostika uchun midriatiklar 
-Tropikamid 0,5-1,0% bolalardagi o'quvchini kengaytirish uchun ishlatiladi 
-midriatsil 0,5-1,0% ta'sir qilish muddati 2 soatgacha- 
-Mezaton 
-gomotropin 
Mahalliy og'riqsizlantirish uchun anestetiklar 
-novokain 0,5. In'ektsiya shaklida o'tkazuvchan anesteziya uchun 1,0-2,0% 
- lokal anesteziya uchun tetrakain, davomiyligi 30 daqiqadan 1 soatgacha 
-pentakain – topical foydalanish uchun 
- 2-4% retroblbarno uzoqroq ta'sir qiladi 
- foydalanish uchun 0,5-1,0% 
-oksibuprokain-0,4% behushlik 30 daqiqagacha davom etadi 
Diagnostika vositalari uchcun dorilar 
- natriy fluoresein 10-15-20% eritmalari kornea eroziyasini aniqlash va jarrohlik 
yaralardan ko'z ichi suyuqligining chiqishini sinash uchun ishlatiladi. 
Turli guruhdagi oftalmik dorilar 
-salkoseril, karnogel shox parda shikastlanishida ishlatiladi, yallig'lanishga qarshi 
va tiklovchi ta'sirga ega. 
-emoksipin - antioksidant bo`lib, trombotsitlar va neytrofillar yig'ilishini 
barqarorlashtiradi, to'qimalarda nukleotidlarning miqdorini ko'paytirish orqali 
retinani himoya qiladi. Shuningdek, retinoprotektiv xususiyatlarga ega. 
-xistoxrom, ampulalarda 0,02% -1,0. Gemorragik va fibrinolitik sindromni 
davolash uchun parabulbar yoki retrobulbar qo'llaniladi, retinoprotektiv va 
bakteritsid ta'sir ko'rsatadi. 

351 
Yosga bog'liq bo'lgan makula degeneratsiyasini davolash uchun 
vositalar 
- Okuveyt - Forte, lutein, zeaxanthin - to`r pardada degenerativ jarayonlarning 
rivojlanishini kamaytiradi, tomir devorlarini mustahkamlaydi. 
-Ranibizumab - preparat past molekulyar og'irlikka ega bo`lgani uchun yangi
tomirlarning o'sishini blokirovka qilishga qodir. Neovaskulyarizatsiyani bostiradi
, 
xorioid tomirlarining ko'payishini, makula degeneratsiysida ekssudatsiya va qon 
ketishni to'xtatadi. Oyiga 1 marta 0,5 mg (0,05 ml) intravitreal qo'llaniladi 

352 
ADABIYOTLAR RO'YXATI 
1. АветисовЭ.С. Близорукость. - М.: Медицина, 1999. - 285 с.
2. Аветисов Э.С., Ковалевский Е.И., Хватова А.В. Руководство по детской офтальмологии. - М.: 
Медицина, 1987. - 440 с.
3. Аветисов Э.С. Содружественное косоглазие. - М.: Медицина, 1977. - 312 с.
4. Балашевич Л.И. с соавт. Глазные проявления диабета. - СПб.:
СПб МАПО, 2004. - 382 с.
5. Белоглазов В.Г. Современные принципы эндоназальной хирургии слезоотводящих путей // 
Вестник офтальмологии. - 1997. - Т. 113, ? 6. - 14-16 с.
6. Бровкина А.Ф. Болезни орбиты .- М.: Медицина, 1993. - 237 с.
7. Бровкина А.Ф. Офтальмоонкология: Руководство для врачей. -
М.: Медицина, 2002.
8. Волков В.В., Горбань А.И., Джалиашвили О.А. Клиническая визо- и рефрактометрия. - Л.: 
Медицина, 1987. - 216 с.
9. Густов А.В., Сигрианский К.И., Мтолярова Ж.П. Практическая нейроофтальмология. - Н. 
Новгород, 2000.
10. Егоров Е.А. Неотложная офтальмология: учебное пособие. - М.: ГЭОТАР-МЕД, 2004. - 184 с.
11. Егоров Е.А., Ставицкая Т.В., Тутаева Е.С. Офтальмологические проявления общих 
заболеваний. - М., 2006. - 348-361 с.
12. Егоров Е.А., Астахов Ю.С., Ставицкая Т.В. Офтальмофарма-
кология. - М.: ГЭОТАР-МЕД, 2004. - 464 с.
13. Каспаров А.А. Офтальмогерпес. - М.: Медицина, 1994. - 222 с.
14. Кацнельсон Л.А., Лысенко В.С., Балишанская Т.И. Клинический атлас патологии глазного дна. 
- М.: ГЭОТАР-МЕДИЦИНА, 1997.
15. Киваев А.А., Шапиро Е.И. Контактная коррекция зрения. - М.,
2000. 242
17. Краснов М.Л. Элементы анатомии в клинической практике офтальмолога. - М.: Медгиз, 1952. - 
106 с. 6. Коровенков Р.И. Глазные симптомы, синдромы, болезни. - СПб.: Химиздат, 2001. - 462 
18. Майчук Ю.Ф. Аллергические заболевания глаз // Ю.Ф. Майчук. - М.: Медицина, 1980.
19. Мошетова Л.К., Нестеров А.П., Егоров Е.А. Офтальмология. Клинические рекомендации. - 
2006. - 237 с.
20.Мухамадиев Р.О. «Разработка и внедрение ксенотрансплантата в клиническую 
офтальмохирургию». Диссертация на соискание ученой степени доктора медицинских наук в 
виде научного доклада. Ташкент, 2006. 
21. Ксенотрансплантат для лечения атрофии зрительного нерва. Патент 31959. 2002. ФИПС 
Россия. 
22. Мухамадиев Р.О. Ксенопластика при атрофии зрительного нерва. В кн. Актуальные вопросы
нейроофтальмологии. Москва. -2008. -Стр. 121-122. 
23.Ксенотрансплантат для лечения атрофии зрительного нерва Патент ФИПС Россия 31959. 2002. 
24. Мухамадиев Р.О. Ксенолечение макулодистрофии сетчатки. Сборник 4 конференции
Центрально-азиатской конференции офтальмологов Центральной Азии. 2015.- Стр 112 -113. 
25.Мухамадиев Р.О. Имплантация ксенотрансплантата при хориоретинальной дистрофии у детей. 
Теоретическая и клиническая медицина. Ташкент. 2004. -№ 4.- Стр. 87-90. 
26. Мухамадиев Р.О. Применение ксенотрансплантата при лечение хориоретинальной дистрофии 
сетчатки. «Новые технологии микрохирургии глаза», Оренбург. Россия. 2004. - Стр. 92-95. 
27. Мухамадиев Р.О. Ксенотрансплантат при лечение хориоретинальных дистрофий сетчатки. В 
кн: Федоровские чтения 2007. Москва, стр. 137-138. 
28. Мухамадиев Р.О. Патент 2003122500 ФИПС, Россия. 
29. Мухамадиев Р.О. Использование ксенотрансплантата при прогрессирующей осложненной
близорукости. В кн. Материалы 4 конференции Центрально-Азиатских офтальмологов. 
Иссиккуль, 2015. 
30.Ксенотрансплантат для лечения прогрессирующей близорукости. Патент 31957 ФИПС. Россия, 
2002. 
32. Мухамадиев Р.О. Патент. Пинцет для операции вазореконструктивных операций, 203122500 
ФИПС Россия.2002 

353 
33. Мухамадиев Р.О. Патент. Пинцет глазной, 36217 ФИПС Россия.2002 Списки статьей за 2018 
-2019 
34.Мухамадиев Р.О., Дехканов Т.Д., Блинова С.А., Юсупов А.А., Хамидова Ф.М.- Возрастные 
особенности кристаллографии слезы у здоровых лиц. Журнал Доктор ахборотномаси стр. 26-30. 
1. 2017. Самарканд
35.Мухамадиев Р.О., Дехканов Т.Д., Блинова С.А., Юсупов А.А., Хамидова Ф.М .
Кристаллографии слезной жидкости у больных возрастной катарактой. Журнал Проблемы 
биологии и медицины стр. 70-73. 4 (97). 2017 Самарканд
36.Мухамадиев Р.О. – Динамика кристаллографии слезы после ксенопластики миопии. В сборнике 
5 –конференции офталмологов Центральной Азии. Стр. 22-25. Иссикккул Киргизия 2018 
37.Мухамадиев Р.О. –Кристаллографии картина слезы при миопии. В сборнике 5 –конференции 
офталмологов Центральной Азии. Стр 25-29. Иссикккул Киргизия 2018 
38.Мухамавдиев Р.О. –Кристаллографии у здоровых лиц. В сборнике 5 –конференции 
офталмологов Центральной Азии. Стр 29-32. Иссикккул Киргизия 2018 
39.Мухамавдиев Р.О. – Случай лподермоида в сочетании с птеригиума У- степени. В сборнике 5 –
конференции офталмологов Центральной Азии. Стр. 32- 35. Иссикккул Киргизия 2018 
40.Мухамадиев Р.О. Кристаллография слезы при хориоретинальной дистрофии сетчатки 
Ж.Инфекция, иммунитет и Фармакология стр.146-150. И.4. 2018. ташкент
41.Мухамадиев Р.О. Кристаллография слезы при диабетической ретинопатии Ж.Инфекцияб 
иммунитет и Фармакология стр.151-155. И.4. 2018. ташкент 
42.Мухамадиев Р.О. – Кристаллография при диабетической ретинопатии В кн. Материалы 1Х- 
конференции офтальмологов Республика Беларус. Стр 32-34. 2019 Минск 
43.Мухамадиев Р.О. – Кристаллография слезы при хориоретинальной дистрофии сетчатки В кн. 
Материалы 1Х- конференции офтальмологов Республика Беларус. Стр 35-37. 2019 Минск 
44.МухамадиевР.О., Кристаллографии слезы при глаукоме. Журнал Доктор ахборотномаси -2. 
2020. Самарканд
45.МухамадиевР.О. Кристаллографии слезной жидкости при миопии . Журнал Проблемы 
биологии и медицины стр. 70-73. 2 (97). 2020 Самарканд
46.Мухамадиев Р.О. Ксенопокрытие при тяжелых гнойных поражегиях роговицы. Журнал
Инновация и новой технолгоии Узбекистана N4 2020. Ташкент 
47. Наследственные и врожденные заболевания сетчатки и зрительного нерва // Под ред. А.М. 
Шамшиновой. - М.: Медицина, 2001. - 580 с.
48. Нестеров А.П. Глаукома. - М.: Медицина, 1995. - 256 с.
49.Рабкин Е.Б. Полихроматические таблицы для исследования светощущения. - 8-е изд., перераб. 
и доп. -М.: Медицина, 1965. - 68 с.
50. Ризаев Ж.А., Янгиева Н.Р.,, Локес К.П,. Разработка метода прогнозирования риска 
возникновения и раннего выявления возрастной макулярной дегенерации сетчаткиУкраїнська 
медична стоматологічна академія 2020 
51. Сомов Е.Е., Бржеский В.В. Содержание глюкозы в слезной жидкости здоровых людей. 
Вестник офтальмологии. 1987.-№5.- Стр. 11-14. 
572Тейлор Д. Хойт К. Детская офтальмологияМосква.- 2002. 
53. Танковский В.Э. Тромбозы вен сетчатки. - М.: 4-й филиал Воениздата, 2000.
54. Трон Е.Ж. Заболевания зрительного пути. - М., 1968. 550.Чеглаков Ю.А.,Чеглаков В.Ю. 
Близорукость, нарушения рефракции, аккомодации и глазодвигательного аппарата: Труды 
Международного симпозиума (Москва Россия), 2001.- Стр.94-95. 
56.Чеглаков Ю.А., Иошин И.Э., Чеглаков В.Ю., Моисеенко Г.Л. Отдаленные результаты 
ксеносклеропластики заднего полюса глаза при лечении пациентов с прогрессирующей миопией. 
Вестник офтальмологии (Москва, Россия). 2005.- № 6.- стр.18-21. 
57. Янгиева, Н.Р., Туйчибаева Д.М. Клиническая оценка эффективности комплексного лечения 
возрастной макулодистрофии Современные технологии в офтальмологии, 276-280 2017 
58. Янгиева,Н.Р., Курьязова, З.Х .,Ходжаева У.З .Пути повышения эффективности лечения 
открытоугольной глаукомы Современные технологии в Офтальмологии 2015 
59.Янгиева. Н.Р., Туйчибаева Д.М., Абасханова Н.Х., Мирбабаева Ф.А., Наш опыт хирургического 
лечения центральных атеросклеротических хориоретинопатийСовременные технологии в 
офтальмологии, 87-89 2014 
60. BasicandClinicalScienceCourse 2004-2005. - AmericanAcademyofOphthalmology.
61. KanskiJ.J. CHnk:alOphthalmolmology. - 2004. - 779 с 

354 
Дарсликлар 
1.Кўзкасалликлари. М.Х.Хамидова , З.К.Болтаева. Тошкент. ИбнСино, 1996 й. 
2. Ko’zkasalliklari. M.H.Hamidova, Z.K.Boltaeva. Toshkent. Zar-qalam, 2006 й. 
3.Офтальмология. Cистемалиёндашиш. ЖекЖ. Канский. 
ЎзРССВўқувюртларибошбошқармаситиббиётолийбилимгоҳлариталабалариучундарсликсифатида
тавсияэтган. «АльСалам», 2005 (Ўзбектилида). 
4. Глаукома. ДжозефФламмер. Тошкент. «Voris-nashriyot», 2006 й. (Ўзбектилида). 
5. Глазные болезни. А.А.Бочкарева. Москва. «Медицина» , 1989г. 
6.Офтальмология. Е.И.Ковалевский. Москва. «Медицина»,2005 г. 
7. Глазные болезни. С.Н. Федоров, С.Н. Ярцева. Москва, 2005 г. 
8. Офтальмология.проф. Е.И. Сидоренкот ахрири остида. Москва, 2003 й. 
9.Офтальмология проф. Е.А. Егоров Москва 2014 гю 
Атласлар 
1.Офтальмология. Cистемали ёндашиш. Атлас. Жек Ж. Канский. ЎзР ССВ ўқув юртлари бош 
бошқармаси тиббиёт олий билимгоҳлари талабалари учун дарслик сифатида тавсия этган «Аль 
Салам», 2005 (Ўзбек тилида). 
2.Клинический атлас патологии глазного дна. И.А.Кацнельсон, В.С.Лысенко и др. Москва. 
ГЕОТАР Медицина , 1999г. 
3.Атлас глазных болезней. И.А.Пучковская. Москва. « Медицина», 1981г. 
4.Глазные болезни(атлас). Е.И.Ковалевский. Москва. «Медицина», 1985 г. 
5. Световые рефлексы глазного дна. А.М.Водовозов. (Атлас). Москва. «Медицина», 1980 г. 
6.Introduction to ophthalmology. David Paton. Barry N and s.o. 1991. 
7.Kimiho Irinoda,M.D. “Color atlas and criteria of ko’z tubi changes in hypermetropia”. Tokyo. 1970 y. 
8. Hans-Walther Larsen. “Manual and color atlas of the ocular ko’z tubi”. Philadelphia – London – 
Toronto, 1969 y. 
9.Офтальмологическийатлас. ПлитасП.С. Москва. «Медицина» , 1960 г. 
Ўқув қўлланмалар 
1.Умумий касалликларнинг офтальмологик белгилари. Ф.А.Бахритдинова, Э.Н.Билалов, 
С.Х.Назирова, Н.Р.Янгиева, З.Р.Мақсудова. Тошкент.«Tafakkur Bo’stoni», 2014 й. 
2.Офтальмология (избранные лекции). Е.И.Ковалевский. Москва. «Медицина», 1996г. 
3.Руководство к практическим занятиям по детской офтальмологии. Е.И.Ковалевский. Москва. 
«Медицина» , 1976г. 
4.Руководство по детской офтальмологии.Э.С.Аветисов, Е.И.Ковалевский. Москва. «Медицина», 
1987г. 
5.Нейрохирургия А.М.Мамадалиев, А.Ш.Шодиев . Илм-зиё-заковат Тошкент 2019 
6. Исследования радужной оболочки глаза в трансформированном светеА.М.Водовозов, А.А. 
Рыбников Волгоград, 1992 г. 
7.Редкие случаи в клинической офтальмологии.М.Т. Азнабаев, А.Э., Бабушкин, В.Б. Мальханов. 
Уфа, 2005 г. 
8. Fundamentals of ophthalmology.Mohamed H. Emarah, Tewfikia-Cairo, 1994. 
Қўшимча адабиётлар 
Монографиялар 
1. Тромбозы ретинальных вен.Т.К. Ботабекова, М.Б. Имантаева, Г.К. Жаканова, Алматы, 2005 
2. Катаракта и основы её лечения.Москва. 1991г. 
3. Увеиты. Кацнельсон Л.М. Москва.Медицина, 1998г. 5. Офтальмоэндокринология. А.П.Калинин 
и др. Москва.Медицина, 1998г. 
6. Осложнения сахарного диабета. М. 1995 г. 
7. Патология глаз. (ферменты и ингибиторы) В.Ф.Данилев. С-Петербург. 1990 г. 
8. Сосудистые заболевания глаз. Л.А.Кацнельсон. и др. Москва.Медицина, 1990 г. 
9.Глазные болезни.С.Н.Федоров Москва «Медицина» 2001 г. 
10. Глазные болезни.Ю.С. Астахов, Г.В. Ангелопуло, О.А. Джалиашвили, Санкт-Петербург. 2004 
11. Клиническая офтальмология.Е.Е. Сомов.Москва. 2005 г. 

355 
12. Глазные болезни. С.Н. Федоров, С.Н. Ярцева, А.О. Исманкулов, Москва, 2000г. 
13Глазные болезни. Ю.С. Астахов, Г.В. Ангелопуло, О.А. Джалиашвили, Санкт-Петербург, 2004г. 
14. Офтальмология.Бойкова Н.Н..Москва, 2007 г. 
15.Детская офтальмология. Д. Тейлор, Хойт К.. Москва, 2007г. 
16.Микрохирургическая анатомия дренажной системы глаза. А.В. Золотарев, Самара, 2009г. 
17.Refraction and retinoscopy. Jonathan C Park, David H Jones. London New York, 2012 
18.Advances in Vision Research, Volume I. GyanPrakash, Takeshi Iwata. Springer 2017 
19.Mechanical Ocular Trauma. Hua Yan. Springer 2017 
20.Intraocular Inflammation and Uveitis. American Academy of Ophthalmology 2016 
Интернет сайтлари 
www.eyenews.ru
 
www.eyecenter.com
 
www.isee.ru
 
www.obozrenie.nm.ru
 
www.eyedoctor.aznet.org
 
www.vision-ua.com
 
www.forum.ofta.ru
 
www.helmholtzeyeinstitute.ru
 
www.organum-visus.com
 
www.aao.org 
www.vision-research.eu
 
 

356 
BBK ( uzb)
UDK- 
Muallif. MuxamadievR.O. –Samarqand davlat tibbiyot instituti professori,tibbiyot fanlari doktori
, 
O`zbekiston Respublikasi qaxromoni OFTALMOLOGIYA
tibbiyot oily ta`lim muassasalari 
talabalari uchun darslik 
Taqrizchilar: 
Baxritdinova F.A. Toshkent davlat tibbiyot akademiyasi oftalmologiya kafedrasining 
professori, tibbiyot fanlari doktori
Yusupov A.A. 
Samarqand davlat tibbiyot institute oftalmologiya kafedrasining mudiri,
tibbiyot fanlari doktori, professor 
Karimova M.X. 
O`zbekiston Resbublikasi ixtisoslashgan ko`z mikroxirurgiya markazi direktorining ilmiy ishlar 
bo`yicha muovini, tibbiyot fanlari doktori , professor 
Ikramov A.F. 
Andijon davlat tibbiyot instituti oftalmologiya kafedrasining mudiri, tibbiyot fanlari doktori , 
professor
Muxarrir - Nodiraxon Muxammadieva 
Korrektor- Lobarxon Raximova 
Fotoredaktor- Raximjon Muxammadiev 

357 
Muxamadiev Raxman Omanovich 
- 1948 yil. Surxondaariyo viloyati Denov tumani
Chagam qishlogida tugilgan. O'zbekiston qaxromoni . tibbiyot fanlari doktori, professor O'zbekiston 
Respublikasi Fan va yangi texnologiyalar markazi tanlovi g'olibi 1999 - 2004 yillarda O'zbekiston 
Respublikasi Oliy Majlisining deputati. AQSh Oftalmologlar akademiyasining xalqaro a'zosi. Rossiya 
tibbiyot texnika fanlar akademiyasining haqiqiy a`zosi. 2006 yilda Dunyoning eng yaxshi shifokori deb tan 
olingan va Buyuk Britaniya Kembrij ilmiy markazining oltin medali bilan taqdirlangan. Sivilizatsiya- kelajak 
bilan muloqot bo'yicha YUNESKO a'zosi. Oily toifali oftalmolog. Evroosiyo oftalmologlar jamiyatining 
a`zosi.2006 yil Kembrij ilmiy markazi tanlovida duniyoning 2000 ta iqtidorli olimlari ro`xatiga kiritilgan va 
AQSH- Vashingtonda 1858 yildan beri har 5 – yilda nashr qilinadigan < Duniyoda kim uzi kim> nomli butun 
duniyo faxriy entsiklopediyasiga, 2001 yil O`zbekiston milliy entsiklopediyasiga kiritilgan.SSSR sogliqni 
saqlash a`lochisi.1969 yil Samarqand davlat tibbiyot institutini imtiyozli diplom bilan tugatgan. 1969- 1971 yillar Moskvadagi SSSR Tibbiyot 
fanlari akademiyasining H, N Burdenko nomli Neyroxirurgiya ilmiy-tadqiqot institutida neyroftalmologiyadan klinik ordinatura 1971 - 1974 
yillar shu institutida neyroftalmologiya bo'yicha maqsadli aspirantura o`tgan. 1974 - 1975 yillarda Samarqand tibbiyot institutining ko'z 
kasalliklari klinikasida ordinator,1975-1980 yillar. Surxondaryo viloyat oftalmologiya kasalxonasida bo'lim mudiri.,1981-1984 yillar 
Afg'onistondagi Kobul shaxrida davlat xizmatchilari uchun BIME klinikasi oftalmologi,1984-1986 yillarda O'zbekistonning Denov tumani
bosh vrachi., 1985-2008 yillar Termiz shahridagi Surxondaryo viloyat oftalmologik kasalxonasining bosh shifokori. 2008 – Termizdagi Ko`p
tarmoqli tibbiyot markazi , ko'z mikroxirurgiyasi bo'lim mudiri lavozimlarida faoliyat ko`rsatib kelmoqda.
2015 yildan, Samarqand tibbiyot universida, oftalmologiya kafedrasining professori. 
247 ta ilmiy ishlar muallifi. oftalmologiya bo'yicha magistrlari va klinik rezidentlari uchun 9 ta o'quv qo'llanma muallifi. 4 ta o`quv darslik 
kitoblarining muallifi (1. oftalmoxenoplastika. Oftalmologiyada ko'z yoshi kristallografiyasi. 3. katarakta fakoemulsifikatsiyasi, 4
oftalmologiya). 23 ta ixtironing (Rossiya va O'zbekiston) muallifi. Duniyoda 1-bo`lib qo`yning yuragi perikardididan ko`z kasalliklarini 
davolash uchun ksenotransplantat yaratgan (2003).

Download