Mutolaa madaniyati va ritorika

Epideyktik notiqlik. Afinada notiqlik san’atiga cheksiz qiziqish natijasida, uning yangi ko‘rinishlari yuzaga kela boshladi. Shulardan biri epideyktik notiqlik, ya’ni tantanali notiqlikdir. Shu davrgacha bo‘lgan notiqlik ko‘rinishlari muayyan amaliy ehtiyoj uchun xizmat qilardi. Tantanali nutq ko‘rinishi notiqlik san’atiga bo‘lgan katta qiziqishning mahsulidir. Undan ko‘zlangan maqsad, o‘z notiqlik mahoratini namoyish etish, notiqlik san’atining barcha imkoniyatlarini ishga solib, tinglovchilarga estetik zavq bag‘ishlashdan iborat edi.
Epideyktik nutqning mavzusi uning maqsadiga ko‘ra turlicha edi. Masalan, xudolar haqidagi afsonalar, xalq qahramonlari (Axill, Gerakl va x.q.) madhiyasi, mashhur kishilar hayotiga oid (Gomer, Aristid va h.q.) sarguzashtlar kabi.
Tantanali nutq matnlari shu qadar go‘zallik, badiiy, lingvistik bezaklarga boy holda tuzilardiki, ularni notiq og‘zidan eshitish emas, hatto o‘qib chiqishning o‘zi katta zavq berardi. Iste’dodli notiq talqinida bu nutqlar badiiy o‘qishga, ajoyib artistona ijrochilikka aylanib ketar va tinglovchilarga chindan ham estetik zavq bag‘ishlardi. Yozma adabiyotning paydo bo‘lishida notiqlik san’atining roli juda katta bo‘lganidek, nafis adabiyotning go‘zal, lirik shakllari yuzaga kelishida epideyktik notiqlikning ta’siri kattadir.
Sud notiqligi Yunoniston polislarida, xususan, Afina davlatida eng mavqe va e’tiborga ega bo‘lgan notiqlik ko‘rinishlaridan biri. Antik demokratiya qoidalariga ko‘ra, har bir erkin fuqaro xohlagan paytda, xohlagan ish bo‘yicha sudga murojaat etishi va o‘z manfaatini himoya qilishi mumkin edi. Sud jarayonida esa sud hay’ati chinakamiga demokratik, odilona pozitsiyada turib, da’vogar bilan himoyalanuvchi esa har biri o‘z manfaatini himoya qilish uchun kurashardi. Sud hukmining qaysi tomon foydasiga hal bo‘lishi ko‘pincha sudlanuvchi shaxs yoki da’vogarning notiqlik san’atidagi mahoratiga bog‘liq edi. Qaysi tomon o‘zining mantiqiy, faktologik talqini bilan sud hay’atini ishontira olsa, hukm o‘shaning foydasiga chiqarilar edi. Antik sud jarayonining ana shu demokratik xarakteri notiqlik san’atini ommaviy ehtiyojga aylantirdi va bu san’atning rivoji uchun zamin yaratdi. Logograflar va sinegorlar degan kasb egalari paydo bo‘ldi.
Aleksandr Makedonskiy hukmronligi davrida yunon xalqining fan va madaniyat sohasidagi yutuqlari sharq mamlakatlariga yoyila boshladi. Bu madaniyat jahonning Makedonskiy hukmronligi ostidagi juda ko‘p xalqlar madaniyatini birlashtirdi va yagona bir madaniyatni vujudga keltirdiki, tarixda bu davr madaniyati ellinizm davri madaniyati deb yuritiladi. Quldorlik jamiyati rivojlangani, madaniyat va san’at taraqqiyoti kabi notiqlik san’atining rivojlanishi uchun ham sharoit yaratmagani bois ellinizm davrida notiqlik san’ati o‘zining siyosiy-ijtimoiy mavqeini yo‘qota bordi.
Keyinchalik Rim istilochilari zulmidan parokanda bo‘lgan va tanazzulga yo‘l tutgan yunon notiqlik san’ati qayta qaddini tiklay olmadi. Afina davlatining gullab-yashnagan davrida taraqqiy etgan yunon notiqlik san’ati jahon notiqlik san’atining cho‘qqisi bo‘lib qoldi.