Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

Tovar 
aylanmasi 
xarak- 
teris- 
tikasi 
eski va yangi mijozlarga to‘g‘ri 
keluvchi tovar aylanmasi qismi 
Tovar aylanmasi 
O‘rtacha xodimlar 
soni 
bir xodimga to‘gri 
keluvchitovar 
aylanmasi 
bir shartnomaga to‘g‘ri 
keladigan tovar aylanmasi 
Tovar aylanmasi 
Shartnomalar soni 
Eski, yangi mijozga to‘g‘ri 
keladigan tovar aylanma 
Tovar aylanma miqdori 
Tovar guruhi bo‘yicha tovar 
aylanmasi 
Umumiy tovar aylanma hajmi 
Asosiy buyurtmachilarga 
to‘g‘ri keladigan tovar aylanma 
Umumiy tovar aylanmasi 
Potensial mijozlar qatnovi 
Umumiy qatnov soni 
Buyurtmal 
arportfeli 
Rejali buyurtma bo‘yicha 
Oy oxiriga 
portfel buyurtma 
buyurtmalar 
portfeli/joriyoydagi 
hajm 
t 
re 
ovarlar aylanmasi 
ntabelligi 
Foyda 
Tovar aylanmasi 
bir mijozga to‘g‘ri 
keluvchitovar 
aylanmasi 
Tovar aylanmasi 
Mijozlar soni 
290 
Kommivoyajerlar ulushiga 
to‘g‘ri keladigan 
summa/umumiy buyurtma 
Berilgan buyurtmalar 
Olingan summa 
Kommivoyajerlar ulushiga mos 
keluvchi buyurtma qismi 
Sotuv iqtisodiy samarasini 
aniqlash 
Buyurtmalar 
kelishi 
Takliflar 
muvaffaqiyati 
Sotuv xarajatlari 
Tovar aylanmasi 
Sotuv xarajati/umumiy xarajatlar 

---

291 
11.4-rasm. 
Sotuv jarayonida kontrolling ko‘rsatkichlar tizimi 
Sotish kanallarini nazorat qilish va bu kanaldagi o‘z maqsadinigina 
o‘ylaydigan (belgilaydigan) uning ayrim a’zolari o‘rtasidagi mojarolar- ning 
oldini olish uchun keyingi paytda vertikal marketing tizimi (VMT) paydo 
bo‘ldi. VMT bir yoki bir necha vositachi va ular bilan hamjihat, yagona tizim 
tarzida ishlaydigan ishlab chiqaruvchidan tashkil topadi. Bunday holda kanal 
a’zolaridan biri qolgan boshqa sheriklariga nisbatan ustunlikka ega bo‘ladi 
yoki ularga savdo imtiyozlari beradi, yoxud ularning hamkorligini 
ta’minlaydigan ustunlikka ega bo‘ladi. 
Shartnoma asosida VMTning shartnoma munosabatlari bilan bog‘- 
langan mustaqil firmalardan iborat. 
Shartnoma asosidagi VMTning uch turi farqlanadi: 
1.
Ulgurji rahbarlik qiladigan chakana sotuvchilarning ko‘ngilli 
birlashmalari. 
2.
Chakana sotuvchilar shirkati. 
3.
Shartnoma asosida VMTning uch axborotli imtiyoz huquqiga ega 
bo‘lgan tashkiloti. 
Tovar harakatini tashkil etishda firmaning asosiy maqsadi birinchidan, 
mahsulotni tezda, yaqin masofa orqali va samarali usulbilan o‘z xaridoriga 
yetkazish, ikkinchidan, tovarning xaridori bilan uchrashishga eng qulay 
sharoit yaratishdan iborat bo‘lishi shart”. Tovar harakatini rejalashtirishda 
korxona tanlagan tovar sotish uslublariga asoslaniladi. Ular quyidagi uch 
uslubdan biri bo‘lishi mumkin: 
-
tovar ishlab chiqaruvchi vositachilarsiz to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘zining 
iste’molchisi bilan bog‘lanishi; 
-tovarlarni mustaqil vositachi (firmalar) orqali sotish; 
-
aralash usul, ishlab chiqaruvchi firma va vositachi savdo tashkiloti 
sarmoyalari qatnashishi orqali. 
Firma tovar harakatini “Marketing — miks” jarayonida rejalash- tirishda 
quyidagilarga ahamiyat beradi: 
-sotish siyosatini tovar harakatiga bog‘langan holda aniqlash; 
-
tovar harakati usullaridan va turlaridan barcha tovarlar va bozor 
segmentlariga mosini tanlash; 
-tovar harakati bo‘g‘inlari va umumiy masofani topish; 
-
tovar harakati zanjirida qatnashuvchilar - mustaqil vositachilarni 
aniqlash; 
-tovar harakati rahbarlik tizimini yaratish; 
-tovar harakatini tashkil etuvchi bosh bo‘g‘inni topish; 
-
tovar harakati turlaridan eng samaralisini tanlashda turli xilini bog‘lab 
bir - birini to‘ldirishni ko‘zda tutish.