Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

Nazorat uchun savollar 
 
1.
Tovar hayotiylik davri nazariyasining asoschisi kim? 
2.
Tovar assortimenti, markasi, tovar nomenklaturasiga tushunchabering. 
3.
Tovarlar va iste’molchilar qanday turlarga bo‘linadi? 
4.
Tovarni bozorga kiritishda qanday yangi yo‘llarni tavsiya etishimiz 
mumkin? Yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarishning asosiy bosqichlarini 
tushuntiring. 
5.
Tovar yaratishning qanday bosqichlarini bilasiz? Shaxsiy iste’mol 
uchun ishlab chiqarilgan tovarlar harakatini qanday tasavvur qilasiz? 

---

213 
X
 
bob. NARX VA NARX UNING SIYOSATI 
 
10.1.
 
Narx tushunchasi va uning mohiyati 
 
Narx 
– bu raqobat, resurslarni qayta taqsimlash, kapital harakatining 
vositasidir. Narx – tovar, buyum va xizmatlar qiymatining puldagi ifodasi. 
Narx bu tovar nafliligi tan olinganda uning qiymatining pulda ifodalanishi, 
qiymatning bozorda namoyon bo‘lish shakli. 
Qiymat 
– bu xaridorning mahsulotdan ko‘rgan foydasi, foydalanish 
darajasi. Xaridorning mahsulotni xarid qilishi uning xohishi, didi va to‘lov 
qobiliyatiga bog‘liq, bundan tashqari agar xaridorga bitta birlik mahsulot 
kerak bo‘lsa, unda bitta turdagi to‘lash qobiliyati bo‘ladi. Agarda unga bir 
nechta mahsulot kerak bo‘lsa, unda har bir mahsulot uchun boshqa to‘lash 
qobiliyati bo‘ladi. Chunki mahsulotning keyingi donasi kamroq qadrli 
bo‘ladi. Bu haqiqat bizni agregatlashgan bozor talab chizig‘iga olib keladi. 
Mahsulotning narxiga xaridor uni olishga tayyorligi va mahsulot- ning 
nafligi ta’sir ko‘rsatadi. Agar xaridorda alternativ mahsulotni tanlash 
imkoniyati bo‘lsa, unda xaridor tomonidan mahsulotni sotib olish yoki 
olmaslik qaroriga nisbiy narx ta’sir qiladi. Bu vaziyatda xaridor o‘zi uchun 
eng ma’qul va ko‘proq foydali bo‘lgan mahsulotni sotib oladi. 
Narx 
– “marketing-miks” kompleksining vositalaridan biri hisobla- 
nadi. U hech qachon marketing — miksning boshqa vositalaridan ayrilgan 
holda ko‘rilmasligi kerak. Korxona biron bir “narx muammosini” tahlil 
qilganda ko‘p hollarda uning sababi narx emas, balki narx bilan bog‘liq 
bo‘lmagan raqobat ko‘rsatkichlarining zaifligi hisoblanadi. 
Bozor xo‘jaligi faqatgina erkin raqobatli narxlar sharoitida samarali 
faoliyat yuritishi mumkin. Bunday narxlar raqobatli tanlov, talab va taklif 
nisbati, bozor muvozanatining tiklanishini hisobga olgan holda sotuvchi va 
xaridor o‘rtasidagi savdo va oldi-sotdi shartnomasi natijasida hosil bo‘ladi. 
Narx-navo, ya’ni baho bozorning unsurlari ichida eng murakkab 
elementidir. U har doim o‘zgarib turadigan,harakatchan mexanizm bo‘lib 
bozordagi vaziyat o‘zgarishlariga tez va chaqqonlik bilan moslashib boradi. 
Narx va narx belgilash siyosati marketingning bosh tarkibiy qism- 
laridan biridir. Oxirgi yillarda narx bo‘yicha olib borilgan keng ko‘lamli 
ishlar natijasida mikroiqtisodiyot va 
marketing orasidagi 
masofa 
kamaymoqda. Mahsulotning narxi va nafliligi o‘rtasidagi nisbat har bir 
iqtisodiy kelishuvning asosidir. 
Narx marketing va firma faoliyatining boshqa o‘zgaruvchilari bilan 
uzviy aloqada bo‘ladi. U tovarning hayotiylik sikli davomida o‘zgarib turadi. 
Marketingda baho siyosatining mohiyati, bozorda aniq ulushga erishish, 
ko‘zda tutilgan foydani olish va boshqa strategik va tezkor masalalarni 
yechish uchun firma tovarlariga narx belgilash va narxlarni o‘zgartirib 
turishdan iborat. 

---

214 
Bozor narxlarining asosiy xususiyati - ularning doimo o‘zgarib turish 
qobiliyatidir. Bu tabiiydir, chunki narxlar talab va taklifni o‘zaro bog‘lovchi 
vositadir. Bizga ma’lumki, ularning har ikkalasi ham harakatchandir. 
Shuning uchun marketing strategiyasida shunchalik harakatchan narxlar 
siyosatidan foydalaniladi. Bu siyosat tovarning bozordagi harakatini tovar 
hayotiylik davrining turli bosqichlarini tartibga solish va boshqarishni, 
bozorga yangi iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish vositalarini kiritishni, 
eskirgan modellarni bozordan siqib chiqarishni ta’minlaydi. Narxlar hech 
qachon sababsiz o‘zgar- maydi. Masalan, biror kamchiligi bo‘lgan va 
ma’naviy eskirgan tovarlar pasaytirilgan baholarda, hattoki, tushirilgan 
baholar, deb ataluvchi narxlarda sotiladi. Yuqori narxlar esa yuqori sifatli, 
yangi iste’mol qobiliyatiga ega bo‘lgan tovarlarga o‘rnatiladi. Rivojlangan 
iqtisodiyot- ga ega bo‘lgan mamlakatlarda marketingdagi narxni tashkil 
qilish muammolarini faqatgina asosiy strategik yondashishlarigina ishlab 
chiqilishi bejiz emas, chunki narxlarning o‘zi faqat bozor subyektlari: sanoat 
va savdo firmalari, korxonalari tomonidan o‘rnatiladi va davlat tomonidan 
tartibga solinadi. Tovarning raqobatbardoshligi va bozordagi o‘rni narx 
darajasiga bog‘liq. Buning natijasi sotiladigan tovarlar massasida korxona 
ulushining oshishidir. 
Narx – mahsulot sifatining indikatori sifatida. 
Bozor sharoitida narx siyosati o‘ziga xos bo‘lib, turli narxlarning 
mavjudligi bozor qonuniyatidir. Narx shakllanishida tovar bahosi uning 
sifatini bildiruvchi muhim indikator sifatida namoyon bo‘ladi. Tovar narxi 
qancha yuqori bo‘lsa, talab tushadi va aksincha, past narxda tovarga bo‘lgan 
talab oshadi. Xarid qilish haqida qaror qabul qilishga tovar narxi miqdoriy 
ko‘rsatkich sifatida xizmat qilib, xarid budjetiga qarab u yoki bu narxdagi 
tovarni sotib oladi. Har doim ham narx tovar sifatini obyektiv baholaydi, deb 
bo‘lmaydi. Savdo do‘konlarining turiga qarab ishlab chiqaruvchidan olingan 
tovarlarga turli narxlar belgilanadi. 
Supermarket, Gipermarketlardagi tovar narxining oddiy kichik chakana 
savdo do‘konidagi narxlardan yuqoriligi yirik savdo markaz- laridagi 
servisning yuqoriligi bilan izohlanadi. 
Nima uchun tovar narxi uning sifatini o‘lchaydigan ko‘rsatkich sifatida 
namoyon bo‘ladi? 
Bu quyidagilar bilan izohlanadi: 
1.
Tajribalardan ma’lumki, yuqori narx tovar sifatini past narxga 
qaraganda ko‘proq kafolatlaydi. 
2.
Narx xarid jarayonida iste’molchi uchun bir o‘lchovli ma’lum 
ko‘rsatkich bo‘lib xizmat qiladi. Mahsulot narx bilan solishtiriladi. Bir 
iste’mol ehtiyojini qondiruvchi bir necha firmaning mahsuloti xaridor 
tomonidan solishtiriladi, so‘ngra xarid haqida qarorlar qabul qilinadi. 
3.
Tovar narxi sotuvchi orqali xaridorga yetib boradigan signal bo‘lib 
hisoblanadi. Reklamada tovar narxi ko‘rsatilmaydi. 
Uzoq vaqt davomida bizning iqtisodiyotimizda barqaror narxlar holatini 

---

215 
haqiqatda tovar va xizmatlar bilan ijtimoiy ta’minlash belgilaydi, degan fikr 
hukmron edi. O‘zgarmas narxlar barqaror ishlab chiqarish rivojiga va talabni 
qondirishga to‘sqinlik qiladi. Bugungi kunda narxlar tizimi ancha 
chalkashki, uni tushunib yetish birmuncha murakkab, eng asosiysi u xo‘jalik 
yuritishning yangi bozorlar sharoitiga moslashmog‘i lozim. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida narxlar ahamiyatining ortib borishi 
kuzatilmoqda, chunki mana shu davrda umumiy ishlab chiqarish hajmi, 
xarajatlar oshishi iqtisodiy qiyinchiliklar bilan uyg‘unlashib ketmoqda. 
Moliyaviy va bank boshqarish tizimlarining susayishi, transport va milliy 
iqtisodiyot tarmoqlarining kuchsizlanishi narx raqobatini oshirib yubordi. 
Narxlar darajasi ko‘p hollarda xaridor tomonidan belgilanadi. Savdogar 
uchun marketing tizimida narx siyosatini olib borish birmuncha cheklangan. 
Ma’lumki, yuqori daromadli rivojlangan ba’zi bir mamlakatlarda narxning 
pasayishi sifatning yomonligidan dalolat beradi. Shuning uchun narx 
pasayishi shu davlatlarda korxona mavqeyini bozorda mustahkamlamaydi, 
balki uni raqobatdoshlilik darajasini pasaytiradi. Xaridorlar ana shu 
davlatlarda yuqori sifatli mahsulotlarni yuqori narxda sotib olishga intiladilar. 
Hozirda narx raqobati asta-sekin narxsiz raqobatlarga o‘z o‘rnini bo‘shatib 
bermoqda. Marketingda narx siyosatini boshqarish masalasi u amal qilib 
turgan narx strukturasiga bog‘liq. Albatta, marketing - miks vositalari 
o‘rtasida juda katta farq mavjud. Kommunikativ va distribyutorlik siyosati 
kabi vositalar mahsulotning bozordagi yutug‘i uchun kerak bo‘lgan 
shartlardir. 
Marketing — miks ichida mahsulot narxiga katta vazifa yuklanadi. 
Faqat narxgina xaridorning iqtisodiy “qurbonligi” (aniq bir mahsulot sotib 
olish bilan bog‘liq bo‘lgan va boshqa mahsulotlardan voz kechish) ni 
belgilaydi. Xaridor uchun narx bu “qurbonlik” hisoblanadi. Uni xaridor biron 
bir foyda yoki nafliligiga ega bo‘lish uchun to‘laydi. Biron bir mahsulot 
uchun yuqori narx to‘lash xaridor uchun boshqa biron bir mahsulotdan voz 
kechishni bildiradi. Shuning uchun u sotuvchi taklif qilgan narxni mahsulot 
nafliligi bilan va boshqa alternativ mahsulotlar narxi bilan solishtiradi. 
Shunday qilib, har xil xaridorlar uchun mahsulot nafliligi bo‘lishi bizni bozor 
segmentatsiyasiga va har xil narxlarga olib keladi. Xaridorlarning talablari, 
raqobatchilar tomonidan mahsulotlar doimo o‘zgarib turishini inobatga olgan 
holda muntazam ravishda narxlarni qayta ko‘rib chiqib turish lozim. 
Narx marketing kompleksining boshqa uchta unsuri (tovar, savdo, 
harakatlantirish) bilan daromad keltirish borasida farqlanadi. Narx (baho) 
sotuvchi uchun o‘z mehnati taqdirlanishini ko‘rsatadi. 

---

216