Mustaqil ish talablari

1-rasm. 
Bilimlarni tasvirlash 
Bilimlar bazasiga asoslangan ekspert tizimining ishlash sxemasi 
quyidagicha bo'ladi. 
— tahlil natijalari yoki qiymatlar tanlash; 
— kuzatish; 
— natija interpretatsiyasi; 
— yangi informatsiyalarni o'zlashtirish; 
— gipoteza va qoidalar yordamida yangi qiymatlar yoki yangi 
tahlil natijalari olish. Mana shu jarayon, yetarli axborot yig'ilgunga qadar 
davom etadi. Sxematik ko'rinishda quyidagicha ifodalaniladi: 

---

2-rasm. ET ning ishlash sxemasi 
Bilimlar bazasiga asoslanib, qurilgan ekspert tizimlarining eng asosiylari 
dialog ko'rinishda bo'lishi mumkin. Bu tipdagi dasturlar ishga tushirilganda 
foydalanuvchi qisqacha «HA» yoki «YO'Q» javoblarini berish mumkin shu 
javoblarga asosan fakt va qoidalar asosida xulosa chiqariladi. 
BILIMLARNI TASVIRLASH MODELLARI 
• 
Mahsuliy (produksion) qoidalarning modellari 
• 
Freymli modellar 
• 
Semantik modellar 
Mahsuliy (produksion) qoidalarining modellari.
Deklarativ bilimlar — 
bu biror-bir tizimda o'zaro bog'langan dalillardir. 
haqiqatdan ham ro'y bergan biror hodisa, voqea-dalilga misol bo'la oladi. 
Protsedurali bilimlar — 
dalillar ustida amallar bajarilsa, (algoritmlar, 
dasturlar, analitik o'zgarishlar, empirik qoidalar) va shu kabilarni amalga oshirish 
natijasida hosil bo'ladigan bilimlardir. Bilimlarning bunday bo'linishi shartli 
xususiyatga ega. 
EHMning boshlang'ich uch avlodida protsedurali tasvirlash yagona, u ham 
masalalarni yechishda qo'llaniladi. Deklarativ bilimlar har doim tobe bilimlardir. 
Ekspert tizimlar sohasidagi tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, bilimlarni tasvirlash 

---

uchun qo'llaniladigan maxsus qoyidalar, semantik tarmoqlar va freymlar modellar 
ko'rinishida ishlatiladi.
Mahsuliy (produksion) qoidalar 1970-yillarning o'rtalariga qadar, ekspert 
tizimlarida bilimlarni ifodalovchi mahsulot modellari keng qoilanildi. Bu 
umumiylik ekspert tizimlarining birinchi avlodiga xos edi (masalan, dendral, 
mycin, ruf, rl va boshqalar). 
Mahsuliy qoidalar bilimlarni «Agar — u holda» ko'rinishda tasvirlaydi. 
Qoidaning «Agar» qismi bir qator shartlarni ifodalaydi, bu shartlar qanoatlantirilsa, 
qoidaning ikkinchi, ya'ni «u holda» qismidagi xulosalar mazmunga ega boiadi. 
Xulosa chiqish jarayoniga qoidalar, granlar yoki tarmoqlar ko'rinishidagi 
murakkab zanjirlarni hosil qiladi. Ekspert tizimlar xulosalarni chiqarish bo'yicha 3 
xil bo'ladi ; 
1. 
To'g'ri yo'l bilan xulosa chiqarish. 
2. 
Teskari yo'l bilan xulosa chiqarish. 
3. 
Aralash yo'l bilan xulosa chiqaruvchi ekspert tizimlar . 
Ikkinchi modellarni kodlash, DASTUR qanday qilib bunday natijaga 
kelganligini tushuntirib, ancha soddalashtiradi va har bir qadamda qanday holat 
yuzaga kelganligini ko'rsatib berishga imkon beradi. 
Mashhur chet el ekspert tizimlaridan Dendral tizimi (to'g'ri yo'l bilan xulosa 
chiqaruvchi) hamda MYCIN (teskari yo'l bilan xulosa chiqaruvchi) tizimlarda 
ikkita jiddiy kamchilik bor. Birinchidan, o'xshash qoidalar to'plamiga aniqlik kirita 
oladigan hamda qoidalar to'plamiga o'zgartirish kiritishda qoidalar o'rtasida o'zaro 
munosabatlarni aniqlashda zarur bo'ladigan qoidalar modulini qoidalarga 
asoslangan ekspert tizimlarning bilimlar bazasini tashkil etishga to'sqinlik qiladi. 
Ikkinchidan, tuzilishning bir jinsliligi ko'p hollarda bilimlarning har xil turlarini bir 
sintaksisda tasvirlashga majbur qiladi va oqibatda tizimdagi bilimlarning vazifasini 
zaiflashtiradi. 
Bu kamchiliklar hozirgi zamon dasturlash amaliyotida tasvirlashning 
imkoniyatlarini birmuncha cheklaydi. 

---