Mustaqil ish talablari

Freymli modellar: 
Freym — bu qandaydir standart holat uchun 
mo'ljallangan ma'lumotlarni deklarativ keltirilishidir. Freymlarni tarmoq 
ko'rinishida ko'rsatish mumkin. Unda yuqori tabaqalar ularning ma'nosini 
namoyish etadi va har qanday sharoitda chin qiymatga ega bo'ladi. Pastki tabaqa 
muayyan informatsiyaga ega bo'lgan slotlar bilan to'ldiriladi. 
Freymlar tizimlarida informatsion qidiruv tizimlari bilan bog'langan. Agar, 
sharoit muammoga, bir freym javob bera olmasa, u holda bunday tarmoq boshqa 
freymni o'z ichiga olib 2-freym, bu muammoga javob beradi. Freymlarning asosiy 
xossalarini ko'rib chiqamiz: 
a) 
bazali tip. Berilgan predmetni juda zarur obyektlarini o'z ichiga 
oladigan freym. Lekin holatini o'zgartirganda yana yangi freymlarni qurishga 
to'g'ri keladi. 
b) 
iyerarxik strukturaga ega bo'lgan freymlar sitemasi. Iyerarxik 
strukturaning ayrimligi atributlar haqidagi informatsiya yuqori bosqichda 
joylashgan bo'lib, past tabaqadagi hamma freymlar bilan bog'liq bo'ladi. 
d) freymli tizimlarda xulosalar chiqarish. 
Freymlar — ekspert tizimlarning bilimini ko'rsatishning keng tarqalgan 
formalaridan biridir. Freym o'zini slot yacheykalari to'plamidan iborat struktura 
kabi ko'rsatish mumkin. Har bir slot nomdan o'rniga biriktirilgan nomdan iborat. 
Qiymat ma'lumotlar, protseduralar hamda boshqa Komp’yuter ga yuboriladigan 
ma'lumotlardan iborat bo'lishi yoki bo'sh bo'lishi mumkin. 
Har qanday freym quyidagi nom va mundarijalardan tashkil topadi: 
1. 
Freym nomi. Bu freymga aloqador identifikatordir. Freym berilgan 
freym tizimida yagona nomga ega bo'lishi kerak. 
2. 
Slot nomi. Bu slotga aloqador identifikatordir. Slot o'zi tegishli 
bo'lgan freymda yagona nomga ega bo'lishi kerak. 
Odatda slot nomi hech qanday yuklash ma'nolarini anglanmaydi va 
berilgan slotning identifikatoridir, lekin ba'zi hollarda u maxsus ma'noga ega. 
Bularga strukturalashgan obyektlarni tasvirlash uchun ishlatiladigan IK-A, 
DDEKENDANTA, FINEDBY, COMMENT va hokazolarni kiritish mumkin. Bu 

---

slotlar tizimli deyiladi va bilimlar bazasini tahrir qilish va chiqarishni boshqarishda 
ishlatiladi. 
3. 
Meros ko'rsatkichi. Bu ko'rsatkichlar faqat «abstraktkonkret» 
muomilasiga asoslangan
iyeararxik tipdagi freym tizimlarga tegishlidir, ular past darajadagi xuddi 
shunday nomli freymlarga ega bo'lgan yuqori darajadagi freymdagi slot atributlari 
haqidagi biror bir informatsiyani ko'rsatadi. 
4.Ma'lumotlar tipi ko'rsatkichi slotning son qiymatiga egaligini ko'rsatadi 
yoki boshqa freymga ko'rsatkich bo'lib xizmat qiladi. Ma'lumotlar tipiga 
quyidagilar kiradi: 
FRAME (ko'rsatkich), INTEGER (butun), REAL (haqiqiy), BOOL (bul 
toifa), LIKT (bog'langan protsedura), TEXT (matn), LIKT (ro'yxat), TABLE 
Gadval), EXPREKKION (ibora) va boshqalar. 
5. 
Slot qiymati. Slot qiymatini kiritish punkti. Slotning qiymati bu slot 
ma'lumotining ko'rsatilgan toifasi bilan ustma-ust tushishi kerak, bundan tashqari 
shajara shartlarini bajarishi kerak. 
6. 
Demon. Bu yerda IF-NEEDED, IF-ADDED, IF-REMOVED va 
hokazo demon tiplarini aniqlaydi. Demon deb, bir qancha shartlarni bajarganda 
avtomatik yuklanadigan protseduraga aytiladi. Demonlar mos slotlarga murojaatda 
yuklanadi. Bundan tashqari demon bog'langan protseduralarning har xilligidir. 
7. 
Bog'langan protseduralar. Slotning qiymati sifatida protsedura tipidagi 
DASTURni ishlatish mumkin. 
Semantik modellar. 
Mutaxassislarning fikricha semantik to'rlar boshqa 
usullardan ancha avval yaratilganligiga qaramay bilimlarni tasvirlashda ko'p 
qo'llaniladigan usuldir. Semantik to'rlar obyektlar to'plami va ular orasidagi 
munosabatlarni aks ettiradi. 
Ko'riladigan obyektlar uchun barcha mavjud munosabatlarni yozib chiqish 
semantik to'rni beradi. Obyektlar to'rning tugunlari bo'lib xizmat qiladi, 

---

munosabatlar yoylar yordamida ifodalanadi. Semantik to'rni tuzishda to'rning 
elementlari aloqalari soniga, uning xossalari va murakkabligiga cheklovlar 
qo'yilmaydi. Shuning uchun ko'rsatkich sifatida keltiriladigan funksiyalarni ma'lum 
darajada tartiblash maqsadga muvofiqdir. 
Semantik to'rlar — ET da bilimni ko'rsatish formalizmidir. Unda uzoq 
muddatli xotiraning strukturali modeli sifatida so'z ma'nosini tushunish modeli 
ko'rsatiladi. Bu modelda uzoq muddatli xotira strukturalarini yozish uchun so'zlar 
orasidagi semantik munosabatlarni ko'rsatish uch maqsadida turli xil struktura 
ishlatilgan. Bu model tabiiy bilim va inson tilidan foydalanishni farqlaydi. Shuning 
uchun asosiy g'oya obyektga tegishli bo'lgan sinf qiymatini, uning aks etishini 
yozish va obyekt holatlarini ko'rsatuvchi so'zlar aloqasini o'rnatishdir. Namuna 
sifatida «choynak» konseptual namoyishi uchun oddiy semantik to'rni ko'rish 
mumkin. Bu to'rda qiymatlar yozilgan sinf, holat va misol deb ataluvchi munosabat 
operatorlari aniqlanadi.
3-rasm. Semantik to'rning ko'rinishi 
4-rasm. Semantik to'rga misol 

---

Xulosa 
Bilimlar tizimi bu – asosan bilimlar bazasidir. Ekspert tizimlar uchun 
ishlaydigan ma’lumotlar bazasi. Bilimlar tizimi sun’iy intllektlarda ham mavjud. 
Bilimlar bazasiga asoslangan holda ishlaydi. Bilimlar bazasi qanday tuzuladi? 
Faraz qilaylik, biologiya yoki zoologiyadan bilimlar omborini tuzish lozim. Xo'sh, 
ishni nimadan boshlash kerak? Albatta, dastlab biologiyaning asosiy
tushunchalarini o'z ichiga oladigan ma'ruzalar matni tayyorlanadi va u 
kompyuter xotirasiga kiritiladi. Ikkinchi navbatda inson a'zolari yoki hayvon 
tiirlariga oid rasmlar majmui hosil qilinadi va ular xotirada biror fayl sifatida
saqlanadi. Keyingi bosqichlarda jadvalli va diagrammali axborotlarning
qismlari yaratilib, xotiraga joylashtiriladi. Bu ma'lumotlar majmui dastlab
alohida sektorlarga joylashtiriladi, so'ngra ularning bir-biri bilan o'zaro
bog'lanishini ta'minlovchi ishchi dastur tuziladi (yoki tayyor dasturdan
foydalaniladi). Ishchi dasturning asosiy vazifasi foydalanuvchining bergan 
savoliga xotiradagi ma'lumotlar asosida javob topishdan iborat. Bilimlar omborini 
yaratishda quyidagi bosqichlar amalga oshiriladi: 1-bosqich. Predmet sohasini 
aniqlash. 2-bosqich. Bilimlar to'plamini yaratish. 3-bosqich. Bilimlarni tizimga 
tushirish. 4-bosqich. Materialni shaklan tasvirlash.
Hozirgi zamon mutaxassisi kerakli axborotni topish, ajratib olish,
tahlil qilish, tashkillashtirish, saqlash hamda kerakli ko’rinishda tasvirlashni 
bilishi kerak.
Bu esa undan tahlil va sintez qilish, umumlashtirish,
abstraksiyalash, modellashtirish, o‘xshashliklarni topish va shunga o ‘xshash 
boshqa aqliy faoliyat ko‘nikmalarini egallashini talab qiladi.

---

Foydalanilgan adabiyotlar 
1. .A.A.Abduqodirov, A.G’.Hayitov, R.R.Shodiyev “Axborot texnologiyalari” 
2. Gulomov S. S., SHermuxamedov A. T., Begalov B. A. Iqtisodiy 
informatika 
3. Sh. Nazirov, A. Ne’matov, “ Ma’lumotlar bazasi ” , Toshkent 2007 
4. http://Aim.uz 
5. hppt://www.orbita.uz 
6. http://library.ziyonet.uz