Mustaqil ish mavzu: З. Д. Кастельская «Из истории Туркестанского края»(1865-1917)

4. Buyuk Oktabr yillarida.

Rossiyadagi fevral burjua-demokratik inqilobiga xos bo’lgan ikkita kuch, ikkita diktatura o’zaro almashinuvi Turkistonda ham mavjud edi. Proletariat va dehqonlarning inqilobiy demokratik kuchi o’z ifodasini ishchi va askar deputatlari Sovetlari va Musulmon mehnatkash xalq Sovetlarida topgan bo’lsa, mulkdorlar va burjuaziyaning aksilinqilobiy kuchi – vaqtinchalik hukumatning Turkiston qo’mitasida o’z ifodasini topdi. 1917-yil 2-martda Toshkentda birinchi ishchilar deputatlari Sovetlari tashkil etildi. 1917-yil 5-martda Toshkent askarlar deputatlari Sovetining birinchi tashkiliy yig’ilishi chaqirildi. Mart oyining birinchi yarmida Jizzax va Xo’jandda askarlar deputatlari kengashlari saylandi. Sanoat korxonalari deyarli bo’lmagan bu shaharlarda (butun Jizzax okrugida bitta mitti g'isht zavodi bor edi) aynan rus askarlari eng faol inqilobiy element bo’lgan. Avvaliga butun Rossiyani qamrab olgan mayda burjua to’lqini ham mustamlakalarni qamrab oldi. Turkistonda millionlab mayda burjua massalari ishchilar sinfidan sezilarli darajada ustun keldi. Ular Rossiya imperatorlarining Turkiston ustidan hokimiyatini ularning siyosiy va iqtisodiy qudratining asoslaridan biri sifatida saqlab qolish uchun Muvaqqat hukumatga har tomonlama yordam berishdi. 2-mart kuni allaqachon Toshkentda Butunrossiya temir yo’l ishchilari uyushmasi va Matbaa xodimlari uyushmasi tashkil etildi. Mart oyining oxirida Kuropatkin etnik to'qnashuvlarni qo'zg'atishga urindi. U rus qorayuzlariga - politsiya, kulaklarga, tasniflanmagan elementlarga qurol-yarog ‘tarqatib, o’z agentlari orqali “ruslar barcha mahalliy aholini o'ldiradi”degan mish-mish tarqatdi. U mahalliy aholi ruslarga qarshi chiqadi va shu bilan ikkinchisi bilan do’stona aloqalarni uzadi deb umid qildi. Ammo bu reaksion urinish muvaffaqiyatsiz tugadi. Rus va mahalliy aholining g’azablangan qismi Kuropatkinni olib tashlashni talab qildi. 31-mart kuni ishchi va askar deputatlari kengashining, musulmon deputatlari kengashining vakillarining qo’shma yig’ilishi va Toshkent va Mirzacho’l tumanlari dehqon kasaba uyushmalari vakillari, nafaqat lavozimidan chetlatish, balki Kuropatkin va uning yordamchilarini hibsga olish to’g’risida qaror qabul qildilar. Kuropatkin Turkiston ma’muriyati uchun hibsga olingandan so’ng, 1917-yil 7-aprelda Muvaqqat hukumat Turkiston umumiy hukumati ma’muriyatidan unchalik farq qilmaydigan Turkiston qo’mitasini tayinladi. Uning tarkibiga nafaqat kadetlar, balki sotsialist-inqilobchilar, menshyeviklar va burjua "musulmon" millatchilari ham kirgan. Aprel oyining boshlarida ishchi va askar deputatlari Sovetlari bilan bir qatorda mahalliy ishchilarning ommaviy inqilobiy tashkilotlari – Musulmon mehnatkash xalqning “Ittifoq” kengashlari vujudga kela boshladi. Mahalliy sanoat va qishloq xo’jaligi ishchilari, ularning aksariyati 1916-yilgi qo’zg’olonning faol ishtirokchilari va orqadagi ishchilar rus ishchilarining imperialistik qirg’inni to’xtatish haqidagi talablariga qo’shilishdi. Aprel oyida ular "Shuro-Islom" a’zosi – jadidlar yetakchisi Munavvarqori Abdurashidov boshchiligida I musulmon kongressini chaqirdilar. Ushbu "milliy" kongress Turkiston qo’mitasi raisi Shepkinni kutib olishga keldi. Shuro-Islomning ko’pgina vakillari (Sadri Effendi, Munavvarqori Abdurashidxonov, Mustafo Choqayev va boshqalar) milliy-hududiy avtonomiyaga erishish nafaqat keraksiz, balki zararli ekanligini ham ochiq aytdilar. Ushbu burjua-millatchi va ruhoniylarning butun Turkiston musulmonlari qurultoyi ko’pchilikning umidlarini qondirmadi. Aprel oyi oxirida Toshkentda ishlovchi teri va quruvchilar kasaba uyushmalari tashkil etildi. May-iyun oylarida allaqachon Turkistonning ko’p joylarida birin-ketin ikkala ishchi musulmonlar kengashi va ishchilar kasaba uyushmalari paydo bo’ldi. Paxtachilik markazida – Farg’onada birinchi ayollar ijtimoiy tashkilotlari – o’zbekistonlik ishchi ayollarning kasaba uyushmalari tashkil etildi. 25-may ishchilar va ishchi musulmonlar ittifoqi Qo’qonda, 2-iyunda Toshkentda – Musulmon ishchilar kengashi, 14-iyunda Andijonda – musulmon ishchilar va raislar kengashi tashkil etildi. , ko'plab mahalliy ishchilar ishchi va askar deputatlari Sovetlarining a'zolari edilar. 15-may kuni Xo’jandga qaytib kelgan orqa amaldorlar zudlik bilanXo’jand ishchi va askar deputatlari kengashining a’zosi bo’lishdi. Xuddi shu narsa Andijon, Namangan vaToshkentda ham sodir bo’ldi. 20-may kuni Toshkentda Palvonariqda charm ishlab chiqaruvchilar uyushmasining umumiy yig’ilishi bo'lib o’tdi. Ushbu yig’ilishda birinchi navbatda ishchilarning iqtisodiy ehtiyojlari muhokama qilindi. Toshkent va Samarqand bolsheviklari orqali Rossiyada 1-may kuni bo’lib o’tgan uchrashuv haqidagi xabarlar dehqonlar mulkdorlardan yer olish huquqiga ega, degan gap xalq ommasiga kirib bordi. Toshkent okrugining 26 volostidan kelgan dehqon kambag’al notalari vakillari qatnashgan Toshkent may oyida bo’lib o’tgan musulmon xalq deputatlari qurultoyi "Shuro-Islom" burjua-millatchi tashkilotiga ishonch bildirmadi va ishchilar va askarlar deputatlari viloyat Kengashiga uning a’zolari orasidan ikki vakilni sayladi. Jizzax uyezdida dehqon kambag’allari, soldatlar deputatlari kengashining faol ko’magi bilan Turkqo’mitadan 1916-yilgi qo’zg’olon qatnashchilariga tegishli yerlarni musodara qilishni bekor qilishni, shuningdek yer, suv va oziq-ovqat masalalarini hal qilishni talab qildilar. Qishloqlarda ozodlik harakati yer uchun harakatga aylana boshladi. May va iyun oylarida allaqachon “milliy harakat”rahbarlari ommaning milliy inqilobiy harakatiga qarshi “ochiqchasiga”chiqish qildilar. Millatchi unsurlar Musulmon Ixtiyat Ittifoqini yaratdilar. Ushbu ittifoqning maqsadi “jamiyatdagi tinchlikni himoya qilish, oddiy odamlarni va ba’zi yomon fikrli odamlarni olib ushlash va barcha aholini barcha zararli narsalardan himoya qilishga intilish”edi, boshqacha qilib aytganda, inqilobdan. Turkistonda davom etayotgan urush sharoitida iqtisodiy buzilish va ocharchilik dahshatli choralarni ko’rdi. Kursant Sheepkin Kerenskiyga “mintaqa chiroyli, ammo hamma” ochlikdan o’lishi mumkin “deb xabar bergan va ishchi ommaning ahvolini yengillashtirish uchun hech qanday choralar ko’rmagan. Ishchi va askar deputatlari Sovetlarining Birinchi Viloyat Kongressi yer masalasi bo’yicha quyidagi qarorni qabul qildi. Turkistonda davom etayotgan urush sharoitida iqtisodiy buzilish va ocharchilik dahshatli choralarni ko’rdi. Toshkentda ochlik holatlari ko’p bo’lgan. Kichik Jizzax shahrida har kuni 8-10 kishi ochlikdan vafot etdi. Qo’qonda bo'lib o’tgan “Shuro-Islom” vakillarining birinchi tashkiliy kongressi “don mahsulotlarini hisobga olish, rekvizitsiya qilish va ular uchun narxlarni soliqqa tortish masalalari bo’yicha musulmon tashkilotlari o’rtasida shariatning umumiy talqini va tushunchasi yo’qligi sababli munozaradan – oziq-ovqat masalasidan chiqib ketdi. Bolsheviklar temir yo’l ishchilari orasida ayniqsa katta ta’sirga ega edilar. 1917-yil 30-aprelda O’rta Osiyo temir yo’li ishchilarining umumiy yig’ilishi Turkiston qo’mitasiga ishonishdan bosh tortdi va politsiyani jandarmalar va politsiyachilardan tozalashni talab qildi. 12-may kuni Toshkent ishchi va askar deputatlari Kengashi bolshevik A. Y.Pershinni Birinchi Butunrossiya Sovetlar syezdiga delegat etib sayladi. Ikkinchi mintaqaviy kongressida hal qiluvchi ovozga ega bo’lgan 29 delegat orasida 7 bolshevik va 4 xayrixoh bo’lgan. Bolsheviklar rahbarligida ruslar va mahalliy ishchilar va xizmatchilarning ko’plab ish tashlashlari bo’lib o’tdi. Farg'ona shahridagi paxta fabrikalarida ishchilarning ish haqi miqdorini oshirishga erishgan bolsheviklar, O’rta Osiyo temir yo’li ishchilarining umumiy yig'ilishini chaqirib, Muvaqqat hukumatning Turkiston qo’mitasiga ishonchsizlik bildirgan qaror qabul qildilar va ishchilar va askarlar deputatlari viloyat kengashidan Shepkinni zudlik bilan Turkistondan chiqarib yuborish to’g’risida qaror qabul qildilar. Shepkinning yordamchilari iste’foga chiqdilar. Dehqonlarning yer uchun tobora kuchayib borayotgan inqilobiy kurashidan qo’rqib, Muvaqqat hukumat yer bilan muomalalarni taqiqlovchi farmon chiqardi. Yer oldi-sotdi bitimlarining taqiqlanishi mahalliy yer egalari va burjuaziyaning qattiq sinoviga sabab bo’ldi. Inqilob qo’rquvi rus va mahalliy ekspluatatorlarni qattiq bog’lab qo’ydi. 1917-yilda jahon reaksiyasi rus imperialistlaridan ishchilarni qurolsizlantirishni, harbiy senzurani kuchaytirishni va o’lim jazosini tiklashni talab qildi. 1917-yil avgustda mehnatkashlar Toshkent shahar Dumasida ta’sir o’tkazish uchun kurash olib bordilar, u yerda yer egalari, mulla va burjuaziya vakillari joylashdilar. 12-sentyabr kuni Toshkentda o’sha ishchilar va askarlar namoyish va yig’ilish uyushtirdilar, unda barcha hokimiyatni Sovetlarga o’tkazish, oziq-ovqat mahsulotlarini rekvizitsiya qilish to’g’risida qaror qabul qilindi. Sentyabr oyining oxirida Qo’qonda shahar dumasiga saylovlar bo’lib o’tdi. Buyuk Oktyabr Sotsialistik inqilobi Rossiya imperiyasida o’rnashgan barcha xalqlarning kelajak taqdirini keskin o’zgartirdi. Buyuk Oktyabr Sotsialistik inqilobi podsho Rossiyasining chekkalarida istiqomat qilgan ezilgan xalqlarni kapitalizmning og'riqli bosqichini chetlab o'tib, kapitalizmgacha bo'lgan munosabatlardan sotsializmga o'tish yo'liga olib chiqdi. Buyuk va qudratli Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqini tashkil etuvchi barcha millat va millatlarning birodarlik do’stligi va birligi kuchlidir. Uning ta’limi va muvaffaqiyatli rivojlanishi KPSSning lenenlik milliy siyosatining uchun taluqli, uning chinakam internatsionalistik xarakteri, sotsializmning buyuk yutug’i ekanligining yorqin dalilidir.

Xulosa

XX asrning boshlariga kеlganda Turkistonda erk g’oyasi, ozodlik uchun kurash jiddiy tus oldi. Chor Rossiyasining sitam, jabr – zulmi, xalq boshiga solgan adoqsiz zo’ravonliklari xalqning sabr kosasining to’lib- toshishiga olib kеldi. Xalq orasidan chorizm siyosatining asl moqiyatini tеran anglab yеtgan marifatli kishilari bu zulmga qarshi kurash olib borish uchun maydonga chiqdilar. Bu kurash ayniqsa 1917-yilda Rossiyada bo’lib o’tgan ijtimoiy – siyosiy voqеalardan so’ng yanada jonlandi. Chor hukumatining ag’darilishi jabrdiyda xalqda ozodlikka bo’lgan umidni kuchaytirdi. Biroq “ ozodlik bayrami” sodir bo’lmadi. Jonli voqеalikda markaziy hokimiyatning to’la – to’kis milliy huquqlilik to’qrisidagi rasmiy dеkloratsiyasi bilan eski mustamlakachilik tartiblarini qaror toptirishga qaratilgan haqiqiy amaliyoti o’rtasida kеskin ziddiyat mavjudligi ko’zga tashlandi. Muvaqqat hukumat, chor mamuriyati singari birinchi galda impеriyaning hududiy yaxlitligini saqlab qolish, ajralib chiqishga qaratilgan urunishlarni bartaraf etish xususida g’amxo’rlik qilardi. So’z bilan ishning to’g’ri kеlmasligi, avvalgi mustamlakachilik yo’lining davom ettirilishi Turkistonda milliy ozodlik harakatining yangidan yuksalishiga olib kеldi. Shu bilan birga, bu davrda milliy dеmokratlar, jadidlarning ijodiy jasorati tufayli milliy davlatchilikni tiklash qoyasi dеmokratik davlat qurish va jamiyatni o’zgartirishning tadrijiy rivojlanish yo’llarini izlash kontsеptsiyasi bilan boyitildi. Xulosa qilib aytganda, jamiyatning ilm – marifatli qatlamlari chеtdan tiqishtirilgan davlat tuzumining tabora yaramasligini anglagan qolda, o’z mamlakatlarini o’zlari boshqarishga qodir ekanligini borgan sari chuqurroq anglab еta boshladilar, o’z vatanlarining milliy – ozodligi va siyosiy mustaqilligi uchun kurash olib borish zarur, dеgan xulosaga kеldilar. Ular dastlabki milliy tashkilotlar va uyushmalarning tamal toshini qo’ydilar, qarshilik ko’rsatishni umummilliy manfaatlariga javob bеradigan darajaga ko’tarishga intildilar. O’z navbatida, men ushbu asarni o’qib shuni xulosa qila olamanki, bu asar garchi rus tarixchisi tomonidan yozilgan bo’lsada, o’sha davrni ochiq tarzda ya’ni ruslarni “hurmatli” qilib ko’rsatilmagan. Tepada turgan hukmron shaxslar o’rtasidagi munosbatlardan doim aziyatni oddiy xalq ko’rgan. Nafaqat, o’zbek xalq balki, ruslarning ham odiy xalqi bu siyosatdan zara ko’rganligini bu asar to’liq ko’rsatgan.

1 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T. Sharq, 1999. – B. 24