Mustaqil ish mavzu: З. Д. Кастельская «Из истории Туркестанского края»(1865-1917)

3. Turkiston 1908-1917-yillarda. 1916-yilgi qo’zg’olon.

Birinchi inqilob mag’lub bo'lgandan keyin Rossiyada hukmron tabaqa inqilobchilarni Sibirga surgun qildi va qamoqqa tashladi. Rus, o’zbek va boshqa xalqlarning hayoti yanada qiyinlashdi. Ikkinchi Dumaning tarqatib yuborilishi va uning sotsial-demokratik fraksiyasi hibsga olingandan so’ng, "Uchinchi Dumaga saylovlar to’g’risida 1907-yil yangi,3-iyun qonuni chiqarildi,bu "chekka hududdagi vakolatxona" ni butunlay yo’q qildi. Sibir va Markaziy Osiyodagi barcha ezilgan xalqlar ovoz berish huquqidan mahrum qilindi. Mustamlakadagi inqilob qo’rquvi shunchalik katta ediki, hukumat hatto rus aholisining hukmron elitasiga ham vakillik huquqini berishga jur’at etmadi. Turkistondagi reaksiya yillarida ko’pincha rus ishchilarining uylarida, ayniqsa temir yo’l ishchilarida tintuvlar o’tkazildi. Toshkent, Samarqand, Qo’qon va mintaqaning boshqa shaharlari bolsheviklari Ashxobod, Qizil-Arvat, Krasnovodsk bolsheviklari bilan, ikkinchisi orqali esa Kavkaz, xususan Boku va Tiflis bolsheviklari bilan chambarchas bog’liq edi. Asosiy bolsheviklar markazi temir yo’l ustaxonalari edi. 1910-yilda allaqachon 1911-yilgacha davom etgan ish tashlashlar va mehnat tartibsizliklari boshlandi. Turkistonda va butun Rossiyada ham burilish nuqtasi 1912 -yil 4-aprelda Lenada ish tashlagan ishchilarni o’qqa tutish bo’ldi. Aprel va may oylaridaTurkistonda ishchilar yig’ilishlari va ish tashlashlar bo'lib o’tdi. 1912-yil iyuldaToshkentda sapyor askarlarning qo’zg’oloni boshlandi. Ular yashash sharoitlarini yaxshilashni, ofitserlardan insoniy munosabatni talab qilishdi. Bu qo’zg’olon podsho jazochilari tomonidan tez va shafqatsizlarcha bostirildi. Birinchi jahon urushi boshlandi. Chorizm Angliya va Fransiya bilan ittifoqda urush olib bordi, ikkita maqsad – uning istaklarini qondirish va Rossiya ichidagi inqilobiy harakatning o’sishini kechiktirishga intildi. Chuqur inqiroz Rossiya iqtisodiyotini poydevorini silkitdi. Sanoatning ko’plab tarmoqlari tanazzulga uchradi, ammo ularning hisobiga harbiylar misli ko’rilmagan darajada o’sdi. Qishloq xo’jaligi qulab tushdi, tashqi savdo keskin pasayib ketdi. Favqulodda xarajatlar miqdorining tez o’sishi mamlakatni moliyaviy haddan tashqari og’irlashishiga olib keldi. Aholidan olinadigan soliqlar va har xil tovlamachilik turlari ko’paydi. Bu rus ishchilari va dehqonlarini yanada vayron qildi va shu bilan mamlakat ichidagi sinfiy qarama-qarshiliklarni yanada kuchaytirdi. Podshohlik hukumati tomonidan tasdiqlangan mahalliy xom ashyoning, asosan paxtaning monopol narxlari, eng zarur buyumlar narxlarining ulkan o’sishi, pul tan narxining pasayishi, katta soliqlarning ko’payishi va o’sish qulligi Turkiston aholisini nihoyatda og’ir ahvolga solib qo’ydi. 1915-yil oxirida paxta uchun juda past narx belgilandi, bu hatto paxtakorning ishlab chiqarish xarajatlarini qoplamadi. 1916-yilda 1915-yilga nisbatan un 300% ga, guruch - 200 ga, shakarga - 250 ga, nonga - 400 ga, mato va poyabzalga - 200-350% gacha o’sdi. Soliqlar 66 foizga o’sdi. Soliqlardan tashqari, “harbiy ehtiyojlar uchun ixtiyoriy xayriya” shaklida maxsus harbiy yig’imlar ham joriy etildi. 1915-yil oxiri mehnatkash xalqning inqilobiy kurashida yangi ko’tarilish boshlandi. Bu kurashda qoloq xalq ommasining ishtiroki iqtisodiy talablardan boshlandi. Shahar kambag’allari hamma joyda narxlarni pasaytirishni talab qilishdi. Och qolgan ayollar do’konlarni sindirishdi, oziq-ovqat olib ketishdi, politsiya xodimlarini kaltaklashdi. Toshkentdagi "ayollar tartibsizliklari" ayniqsa keng tarqaldi. 1916-yil o’rtalarida chorizm endi otlar, mollar, paxta va "ixtiyoriy ehsonlar"ni rekvizitsiya qilish bilan kifoyalanmadi; u "mahalliy aholini rekvizitsiya qilish to’g’risida" farmon chiqardi. 4 iyulda Xo’jandda (hozirgi Leninobod) qo’zg’olon boshlandi. Shahar kambag’allari, shahar atrofidagi dehqonlar, raislar va mardikorlar yollashdan ozod qilishni talab qildilar. Politsiya ularni tarqatishni boshladi. Keyin g’azablangan odamlar toshlar va tayoqlar bilan ularga qarab yugurishdi. Ammo qo’shinlar isyonchilarni tarqatish uchun o’z vaqtida yetib kelishdi. Bir necha kundan keyin qo’zg’olon Turkiston o’lkasining Farg’ona, Samarqand, Sirdaryo va boshqa viloyatlarini qamrab oldi. Qo’zg’olon dehqonlarning keng qatlamlari, mahalliy sanoat ishchilari, shahar kambag’al dehqonlar va mayda burjua ziyolilarini qamrab oldi. Ular bir necha yuz kishiga, ba’zan esa undan ko’p bo’lib yig’ildilar. Farg’onaning ko’plab shaharlarida - Andijon, Marg’ilon, Namangan – qo’zg’olonchilar doimiy qo’shinlar bilan jang qildilar. Toshkentda 11-iyuldagi qo’zg’olonda asosiy rolni ishchilar - terichilar, quruvchilar va boshqalar o’ynagan. Isyonchilar orasida ko’plab ayollar bor edi. Eng dahshatli voqea Samarqand viloyatining Jizzax tumanidagi qo'zg’olon edi. Qo’zg’olonchilar - dehqonlar, ishchilar, hunarmandlar – minglab otryadlarni tashkil qilib, podshoh qo’shinlari bilan kurashdilar. . Qo’zg’olonchilar endi o’zlarini rus podshosining podshohlari deb tanimasliklarini qat’iyan e’lon qilishdi. Qo’zg’olon ko’lami podsho generallarini qo’rqitdi, ular qo’zg’olonni bostirish uchun barcha kuchlarni safarbar qilishlari kerak edi. Qo’zg’olon uch hafta davom etdi. Jazochilar bir qishloqni birin-ketin yer bilan yakson qildilar, bug’doyni ildizi bilan yoqdilar, keksa odamlarni, ayollar va bolalarni otdilar. Qamoqxonalar to’ldirildi (isyonchilar tomonidan harbiy sudlarning ishi uchun. 347 kishi o’limga, og’ir mehnatga va 525kishi qamoq jazosiga hukm qilindi). 1916-yilgi qo’zg’olonda chorizm va uning butun tizimiga cheksiz nafrat o’z ifodasini topdi. "Turli xil chiziqlar zulmiga qarshi kurashda barcha mustamlakachilik massalari o’z-o’zidan birlashdilar – dehqonlarning kambag’al va o’rta dehqon qatlamlari, qishloq xo’jaligi va sanoat ishchilari, shahar kambag’allari, hunarmandlar – bularning barchasi ozmi-ko’pmi chorizm va uning xizmatkorlari bilan ochiq jangga kirishdilar. Ammo harakatning o’z o’zidan paydo bo’lishi, uyushmaganligi va parchalanishi, rahbariyat uning mag’lubiyatiga sabab bo’ldi. Qo’zg’olon o’rtasida Kuropatkin Toshkentda harbiy parad uyushtirdi, bu "mintaqadagi tinchlik" namoyishi sifatida o’ylab topilgan. Xuddi shu kuni Kuropatkin ichki ishlar vazirlariga quyidagi mazmundagi harbiy telegrammani yubordi: ” Paraddan keyin 22-iyuldan boshlab Toshkent shahrining faxriy aholisi va mahalliy aholi - Toshkent shahar dumasining unlilari menga yozma va og’zaki iltimos bilan murojaat qilishdi, ular Toshkent shahri aholisining ayrim qismining itoatsizligidan hayratda qolib,mahalliy aholini orqa ishlarga jalb qilish to’g’risida buyruq berdi.Ushbu telegrammada qulashning to’liq chuqurligi va mahalliy hukmron sinflarning xiyonati aks etgan.Va bu yagona haqiqat emas edi. Hatto "mustaqil" Buxoro xonligi ham o’z xo’jayini podshohga sodiqligini nishonlashni o’z burchi deb bilgan”. Andijon tumani hokimi xavotir bilan Farg’ona hokimiga quyidagicha xabar berdi: “Bir paytlar xalqqa katta ta’sir o’tkazgan muhtaram “mahalliy aholi” endi bu ta’sirni shunchalik yo’qotdiki, ular hatto ishchilarni chaqirish haqida xalq bilan gaplashishdan ham qo’rqishadi". 1916-yilgi qo’zg’olon mahalliy mehnatkashlar va hukmron sinflar o’rtasida tanglikni keltirib chiqardi. 1916-yil oxiri va 1917-yil yanvar-fevral oylarida ko’plab ishchilarning ish tashlashlari bo’lib o’tdi. Rus Hukumati 1916-yilgi qo’zg’olon ko’lamini hisobga olgan holda, yon berishga majbur bo’ldi.Turkiston general-gubernatori Kuropatkin temir yo’l vaziriga Toshkent temir yo’lchilarining ish haqini oshirish to’g’risidagi buyrug’i uchun minnatdorchilik bildirdi. Fevral burjua-demokratik inqilobi boshlandi. 27-fevraldaPetrogradda ishchi va askar deputatlari kengashining birinchi yig’ilishi bo’lib o’tdi. Fidoyi rus proletariati burjua demokratik inqilobining yer-suv masalasini hal qildi. 1-mart kuni Turkiston telegrafiga podshoh taxtdan voz kechgani haqida xabar keldi. Toshkent, Samarqand, Qo’qon va boshqa shaharlarda telegraf xodimlari bu quvonchli xabarni bir-birlariga yetkazishdi. 2-mart kuni temiryo’lchilar miting uyushtirdilar, unda ishchilar deputatlari Kengashi saylandi. Markaziy Osiyoning mehnatkash xalqi "oq podsho" hokimiyatining qulashi haqidagi xabarni ishtiyoq bilan kutib oldi. 4-martda Muvaqqat hukumat Rossiyaning barcha xalqlariga "fuqarolik tengligini berish to’g’risida" farmon chiqardi. Va general Kuropatkin bu farmonning musulmonlarga hech qanday aloqasi yo’qligini "tushuntirdi", chunki ular harbiy xizmatni olib borishmagan va olib yurishmaydi. Kuropatkin "tenglik printsipini to’liq tatbiq qilmaslik kerak, aks holdaTurkiston orqaga qaytadi: mahalliy aholi ko’pchilik ovozga ega bo’ladi va ular hamma narsani o’z qo’llariga olishadi. Fevral inqilobining boshlarida, Muvaqqat hukumatning buyuk kuch siyosatiga qarshi bo’lib, "umumiy milliy birlashish g’oyasi" mahalliy aholi orasida muomalada bo’lgan. Ruhoniylar va mulkdorlar o’zlarining tashkiloti – “Ulamo”ni tuzdilar. Mart boshida burjua Toshkentda “Shuro-Islom”ni tuzdi. Bu tashkilotlar Mafkuraviy ta’sirini kuchaytirish uchun ular o’tmish merosi sifatida hanuzgacha omma orasida saqlanib kelinayotgan “musulmon bo'lmagan"”har bir narsaga nisbatan dushmanlikni kuchaytirishga harakat qilishdi. Jadidlarning "Turon" gazetasida (1917-yil 2-son) mashhur o’zbek inqilobchisi Mirmuhsinning Xiva va Buxoroda rus inqilobining ta’siri haqida maqolasi chop etildi. Ushbu maqolada muallif ulamolar, mulla, eshonlarni juda hurmatsizlik bilan tilga olib, ularni “uzun kiyimdagi tirik tegirmonlar – ma’rifat dushmanlari” deb atagan. “Shuroi-Islom”vakillari inqilob rivojlanishidan qo’rqishgan, ammo ular qo’rquvlarini har tomonlama yashirishgan. Milliy burjuaziya rus inqilobi va O’rta Osiyo xalqlarining milliy-ozodlik harakati o’rtasida birlashgan front yaratilishiga yo’l qo’ymaslik uchun qo’lidan kelganicha harakat qildi. Ammo inqilobiy voqealar jarayoni burjuaziyaning haqiqiy niyatlari va manfaatlarini tez-tez ochib berdi. Fevral inqilobi davrida ham nafaqat mahalliy ishchilar, balki dehqonlar va hunarmandlarning eng qoloq qatlamlari ham Rossiya ishchilari tomonidan o’tkazilgan deyarli barcha uchrashuv va namoyishlarda qatnashdilar.