Mustaqil ish mavzu: З. Д. Кастельская «Из истории Туркестанского края»(1865-1917)

Podshoh hokimiyatining agrar siyosati va milliy iqtisodiyot.

Turkiston bu davrda rivojlangan feodal yer egaligi shakllari qaror topgan edi. Dehqonlar feodallarga (xonlarga) tabiiy va pul ijarasini davlat yerlaridan xiroj va bog’lar, sabzavot bog’lari va boshqalar (tanobana) ostidagi yerlardan tanob yig’ish orqali to’laydilar. Bundan tashqari, mehnatkashlar savdo va chorvachilik (zakot), karvon, bozor, to’y, tuz, ko’mir, suvosti, parom, vazn va hokazolardan turli xil to’lovlarni to'lashgan. Yerlarning katta qismi xususiy mulk yoki milk (mulk)ga tegishli edi. Bular xon tomonidan berilgan yerlar edi va ular yo aristokratik egalar yeriga, yoki xon amaldorlariga yoki sudxo’r savdogarlarga tegishli edi. Mulk yerlari ham turli qismlarga bo’lingan. Ularning ba’zilari "davlatga nisbatan butunlay chiqarib tashlandi. Ushbu yerlar mulki-xurri-xolis deb nomlangan. Boshqalari esa juda kichik majburiyatlarga ega edilar. Mulk yerlaridan tashqari vaqf yerlari yoki feodal dvoryanlar vakillari va savdogarlar diniy maqsadlarda meros qilib qoldirgan va ehson qilgan yerlar ham bo’lgan. Vaqf davlat oldida hech qanday majburiyatlarni o’z zimmasiga olmagan. Agar xiroj bilan qoplangan yer ehson qilingan bo’lsa, u holda vaqf ham xazinaga xiroj qo’shishi shart edi. Vaqf yerlarini taqsimlash va sotish mumkin emas edi. Keyinchlik vaqflar ham meros sifatida qoldiriladigan bo’ldi, ammo qisman egasining ixtiyorida bo’lgan. Musulmon ruhoniylar feodal mulkdorlar edilar. 1871-yilgacha chorizmning agrar siyosati faqat moliyaviy masalalar bilan belgilanardi. 1867-yildagi Nizom xiroj va tanobonani butunligicha qoldirdi. Xonlar tomonidan soliq solinadigan "ishlab chiqaruvchi" yerlardan xiroj undirishga qaror qilindi va rentaning natura shaklida miqdori hosilning o’ndan bir qismida aniqlandi. Ammo 1871-yildan boshlab chorizmning agrar siyosati o’zgardi. 1871-yilda podshoh nomidan Kaufman va uning sheriklari Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risida nizom loyihasini tayyorladilar, u uzoq vaqt muhokama qilindi va 1873-yilning ikkinchi yarmida yakunlandi. Chorizmning agrar dasturi 1871-1873 yillar dehqon yerlarini egallash uchun keng ko’lam berdi. Kaufman feodal mulklarni musodara qilgan holatlar bo'lgan bo’lsa-da, ular asosan podshoh hokimiyatiga dushman bo'lgan mahalliy feodallarga tegishli edi, ammo vqti kelib bu yerlar ularning farzandlariga qaytarib berilgan. Shuningdek, chorizmning bunday agrar siyosati nafaqat yerlarni egallash emas balkio’zi uchun ham siyosiy, ijtimoiy yordam bilan ta’minlash edi. Bularning yordami bilan esa Rossiya mamlakat iqtisodiyotini o’ziga bo’ysundirdi. !873-yilgi loyiha rasman qabul qilinmagan bo’lsada, ammo u ishladi. Namuna qilib Farg’ona va Amudaryo bo’limlarida qo’llab ko’rdi. 1870-yilda toshkentlik dehqonlardan 300 gektar yer olib qo’yilgan. Shu jumladan, 1871-yilda Kaufman tomonidan tashkil etilgan hamkorlik uchun Konstantinovskiy naslchilik zavodida dehqonlardan 23ming gektar yer olingan. Podsho amaldorlari tomonidan yerlarni talon-taroj qilish odatiy holdir. Dehqonlarda tortib olingan yerlarda turli dachalar, cherkovlar va turli katta uylar qurilgan. Rossiyada kapitalizmning jadal rivojlanishi keyingi agrar qonunchilikda o’z aksini topdi. 1882-yilda Turkistonga F.K.Girs boshchiligidagi komissiya yuborildi. Unga “Turkiston o'lkasida yerga egalik huquqini aniqlash” topshirig’I berilgan edi. Girs va uning sheriklari fermerlarni paxtachilarga, ularning yerlarini esa xususiy mulkka aylantirish yo’lida qat’iy qaror qildilar. Turkiston yerlarini mustamlaka fondiga aylantirishga intilayotgan rus yer egalari mag’lubiyatga uchradi.1886-yilda Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risida yangi Nizom qabul qilindi va u oktyabr inqilobigacha amal qildi. Bu nizomdan so’ng, yer uchastkasi mahalliy aholiga xususiy mulk sifatida berildi. Shunday qilib, chorizmning yer siyosati eski feodal yer egaligini (mulki xurri-xolis va vaqflar shaklida) xususiy mulkdorlar mulkiga aylantirdi. 1886-yildan keyin chorizmning yer siyosati tijorat vao’sish kapitali vakillarining qishloqlarga kirib kelishini osonlashtirdi. Savdogarlar va sudxo’rlar tez-tez qarzdorlik uchun fermerlardan yer olishni boshladilar. 80-yillardan boshlab renta solig’i (xiroj va tanobona) kapitalistik turdagi yer solig’I bilan almashtirilgandan so’ng, yerdan tushadigan daromadning o’ndan bir qismi miqdorida undiriladigan bo’ldi. 1890-yilga nisbatan 1869-yilga nisbatan soliq qariyb 5 baravar, 1910-yilga kelib esa 10 martadan oshdi. Gubernatorlarning maoshi yiliga bir necha o’n mingga yetgan. Madaniy ehtiyojlar uchun sarf-xarajatlar juda ahamiyatsiz bo’lgan, masalan, o’sha yillarda ta’lim xarajatlari 0,76 dan 2,33% gacha bo’lgan. 1886-yilda, Turkiston qo’shib olinganidan keyin birinchi marta chorizmning yer qonunchiligida suv masalasi aks etgan. Ammo Rossiya davlati mintaqaning barcha suvlarining monopol egasiga aylanib, sun’iy sug’orishni tashkil etishni xohlamadi. Turkistonning Farg’ona, Samarqand va Sirdaryo viloyatlaridagi jami 63,9 million desyatinadan iborat yerlardan 58,6 million desyatinaga Rossiya davlati egalik qildi. Soliqlar yordamida podsho Rossiyasi Turkistondan olinadigan katta daromadlarni yutib yubordi. Mehnatkash xalq ham "shahar ehtiyojlari" uchun talon-taroj qilindi. Toshkent, Samarqand, Marg’ilon va boshqa shaharlarning yangi qismlari paydo bo'ldi. Imperiyaning barcha shaharlari uchun podsho tomonidan tasdiqlangan. 1870-yildagi Shahar Kengashi, Turkistonga Davlat Kengashi tomonidan quyidagi qo’shimchalar kiritildi: “2) shahar kengashi a’zolarining uchdan bir qismi shaharning Osiyo qismi tomonidan alohida saylanadi ... uning aholisi orasidan, qolgan uchdan ikki qismi esa saylanadi. Shaharning rus qismi faqat uning aholisi tarkibiga kiradi ... 7) shahar hokimi ... Turkiston general-gubernatori taklifiga binoan hukumat tomonidan tayinlanadi”. 1877-1881-yillarda Toshkent shahar Dumasida 14 ta ofitser, 40 ta savdogar va 17 ta turli kasb egalari (shifokor, muhandis, ruhoniy, me’mor, notarius va boshqalar) bo’lgan. Toshkent shahar hokimiyatining 76 a’zosidan faqat mahalliy aholining atigi 20 vakili bor edi. Rossiya bozori Turkistondan ma’lum bir mahsulot - paxtani talab qildi. 1880-yildan boshlab Farg’ona, Samarqand va Sirdaryo viloyatlarida paxta ekish tez sur’atlar bilan o’sib bordi. 1890 -yilda 91,9 ming desyatin, 1900-yilda allaqachon 224,2 ming, 1910-yilda - 300,4 ming, 1915-yilda - 466,1 ming desyatin paxta ekilgan. Mahalliy dehqonlar Rossiya sanoati uchun paxta yetkazib beruvchiga va uning tovarlarini xaridoriga aylandilar. Buyuk Oktyabr arafasida Farg’ona viloyatida dehqonlar 50,1% yerlarning atigi 9,8% ga, Samarqand viloyatida 50,1% dehqonlar 10,2% yerlarga egalik qilishgan, boshqacha aytganda ular deyarli yersiz edilar. Turkistonning uchta mintaqasida mardikorlar aholining atigi 2,5 foizini tashkil qilgan. Chor Rossiyasi o’zbeklarni va Turkistonning boshqa xalqlarini qul qilib olishga va o’z iqtisodiyotini kapitalistik shakllarda saqlab qolishga intildi. Turkiston rivojlangan sanoat bilan, kapitalistik rivojlanayotgan qishloq xo’jaligi bilan kapitalistik mamlakatga aylana olmadi.