|
Zamonaviy Turkiston yoxud ko’xna O’zbekiston
Ushbu asar rus tarixchisi Zinaida Dmitriyevna Kastelskayaga tegishli bo’lib,1865-1917-yillardagi Chor Rossiyasining Turkistondagi mustamlakachilik siyosati va undan keyingi siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy munosabatlar haqida so’z yuritgan. Geografik nuqtai nazardan muallif o'zini sobiq Turkistonning uchta asosiy o'zbek viloyati - Farg'ona, Samarqand va qisman Sirdaryo (uningToshkent okrugi) bilan cheklab qo'ydi. Inqilobgacha bo'lgan Rossiyaning bu chekkalari ko’p millatli bo’lgan, ammo o’zbeklar aholining muhim qismini tashkil qilgan. Bu joylarda ular bilan birga ko’plab tojiklar, qozoqlar, qirg’izlar va boshqa xalqlarning vakillari yashagan. Tarixiy jihatdan bu barcha xalqlarning hayoti bir-biri bilan chambarchas bog’liq edi. Ko’p sonli arxeologik topilmalar, xususan, bizning davlatimiz hududidan topilgan qadimgi O’rta Osiyo tangalarining xazinalari Rossiyaning O’rtaOsiyo bilan qadimgi aloqalarida, Kaspiy dashtlari orqali nafaqat O’rta Osiyoga, balki undan keyin ham savdo yo’li o’tkazilganidan dalolat beradi. Bu yo’lda rus, vizantiya, genuyalik, hind savdogarlari sayohat qildilar. IX asrdayoq ota-bobolarimizning O’rta Osiyo bilan savdosi to’g’risida yozma ma’lumotlar mavjud. Masalan, arab geografi Ibn Xordadbeh o’zining "Yo’llar va davlatlar kitobi" asarida Volga-Kaspiy dengizi bo’ylab rus savdo mehmonlari foydalangan yo’lni batafsil bayon qiladi: “Rossiya savdogarlariga kelsak ... ular otquloq mo’ynalarini eksport qiladilar , qora tulkilar mo'ynalari ... Ular Slaviniya daryosi bo'ylab kemalarda yurib, Xazar poytaxti ko'rfazidan o'tib, so'ngra Jurjon dengiziga borishadi ... ba'zan ular o'z mahsulotlarini tuya bilan Bog'dodga olib kelishadi”. Keyinchalik, Rossiyaning G'arbiy Evropa o'rtasidagi geografik mavqei tufayli rus knyazlari va savdogarlari va Osiyo, Evropa-Osiyo savdo-sotiqdagi vositachilikdan ham katta foyda ko'rdilar. Ayniqsa, XI asrning boshidan boshlab, Xazar xonligi bilan oraliq aloqa yo’q qilingandan so’ng, rus savdogarlari uchun Markaziy Osiyo bilan aloqalarni mustahkamlash uchun yanada katta imkoniyatlar ochildi. Ma’lumotlarga ko’ra, Shimoliy Evropada ko’pincha Hanseatic League savdogarlari Novgorod va Pskov bozorlaridan sotib olgan mahsulotlarni yevropaliklarga yetkazib beradigan Markaziy Osiyodan kelgan tovarlarni ko’rish mumkin edi. Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlarda yangi shahar va Pskov mehmonlarini (ko’pincha ular Ganza a’zolari bo’lgan) tez-tez ko’rish mumkin edi. Rossiya va Markaziy Osiyo o’rtasidagi savdo aloqalari hatto urushlar paytida ham buzilmagan. Ma’lumki, savdo aloqalari xalqlarning iqtisodiy va madaniy rivojlanishi uchun qanday katta ahamiyatga ega edi. Karvonlar bilan bir qatorda hunarmandlar, tabiblar, me’morlar ham kelishgan. Shunday qilib, Buyuk Dmitriy Donskoy saroyida iste’dodli Samarqand me’morlari va quruvchilari yashagan. Buxoro, Xiva va Samarqandda rus savdogarlari va hunarmandlarini uchratish mumkin edi.Ba’zi rus savdogarlari u yerda savdo korxonalariga egalik qildilar va xon saroylarida Moskva davlatining vakillari sifatida qabul qilindi. XVI asrda Moskvaliklar davlati sharq tomon siljiy boshlaydi. 1552-yilda Qozon xonligi, 1556-yildaAstraxan xonligi va 1584-yilda Sibir xonligi bosib olindi. Shu munosabat bilan Rossiya davlatining siyosiy qudrati sezilarli darajada oshdi. Taxminan shu vaqtdan boshlab Buxoro va Xiva o’rtasidagi muntazam rasmiy aloqalar Moskva bilan boshlandi. 1578-1705-yillarda Buxoro va Xivada Moskvaning ko’plab rus elchixonalari mavjud edi, ularning yordamida iqtisodiy va diplomatik aloqalar o’rnatildi. Tovar-pul munosabatlari tez sur’atlar bilan rivojlanib, eng boy saqlash joylari bo’lgan Nijniy Novgorod va Astraxan kabi Rossiya-Osiyo savdo markazlari rivojlandi. Xalqaro ahamiyatga ega yarmarkalar bo’lib o’tdi. U yerga ko’plab yevropalik savdogarlar ham kelishgan. XVI asr tarixchisi Pavel Ioviy Novokomskiy shunday deb yozgan edi: “Zagatayliklar (chagataylar, o’zbeklar) moskvaliklarni ko’plab ipak mato bilan ta’minlaydilar”. Biroq, savdo yo’llari ko’pincha xavfli edi. Buxoro va Xiva xonlari tomonidan yordam so’rab, Moskva podshohiga ko’plab murojaatnomalar yozilgan o’zlarining karvonlarini o’g’irlagan va Moskvaga yo’l bermagan “ko’chmanchi qaroqchilar” ga qarshi kurashda va Moskva davlati o’z qurolli kuchlari yordamida “O’zbekiston” dan Rossiyaga olib boradigan savdo yo’llarini himoya qilishga urindi. XVII asrdan beri Markaziy Osiyo xonliklari va Moskva davlati o’rtasidagi diplomatik aloqalar mustahkamlanib bormoqda. 1620-yilda Rossiya elchisi Ivan Xoxlov Buxoro amiri huzuriga keldi. 1669-yilda elchilar Fedotov va Muromtsevlar Moskvadan Xivaga va aka-uka Pazuxinlar Buxoroga yuborilgan. Bunday elchixonalar Markaziy Osiyo va Moskva davlati o’rtasida iqtisodiy, diplomatik va madaniy aloqalarning rivojlanishiga hissa qo’shgan. XVIII asrda o’zbek xonliklari bilan aloqa davom etdi. Pyotr I rus savdogarlari kelajakda Evropa va Osiyo o’rtasidagi savdo-sotiqdan qanday katta foyda olishlarini yaxshi bilar edi. U o'zbek xonliklari nafaqat Rossiya bilan, balki boshqa davlatlar bilan ham – eng yaqin qo’shnilari, qirg’izlar va qozoqlar bilan, shuningdek, Fors, Afg’oniston, Hindiston va Xitoy bilan muvaffaqiyatli savdo qilayotganini bilar edi. Shunigdek Markaziy osiyoga Rossiya tomonidan bir nechta harbiy, savdo ekspeditsiyalari uyushtirilgan. Ammo Markaziy Osiyoning ichki qismidagi bu razvedka fojiali yakun topdi. Xiva xoni “Rossiya avtokratiyasining o’z xonligiga harbiy kirib kelish ehtimoli” dan qo’rqib ketdi va unga “do’stona” podshoh qo’shinlarini kiritishni qat’iyan rad etdi. U nafaqat bu taklifni rad etdi, balki butun qirollik otryadini yo’q qilish to’g’risida buyruq ham berdi. XVIII asrning 40-yillari boshlariga kelib. O’rta Osiyoga yanada muvaffaqiyatli o’tish uchun chorizm kuchli qo’llab-quvvatlash bazasini yaratdi – Orenburg liniyasi, ya’ni taxminan Samara (Kuybishev) dan Orenburggacha bo’lgan doimiy qal’alar liniyasi. Uning sharqida Ust-Kamenogorskdan Irtish bo’ylab o’tgan xuddi shu Sibir chizig’i paydo bo’ldi. Sibir-Orenburg liniyasi deyarli 4 ming km ga cho’zilgan. Bu chorizmning O’rta Osiyoga harbiy yurishining boshlanishi edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
