1. Moliyaviy nazorat tizimida ichki auditning o’rni
2. O’zbekiston Respublikasida ichki auditni tartibga solish
3. Ichki auditorni sertifikatlash tartibi
4. Ichki nazorat va audit tizimiga qo’yilgan talablar
5. Ichki nazoratning turlari
1. Moliyaviy nazorat tizimida ichki auditning o’rni
Auditorlik faoliyati va ichki audit xizmati to’g’risida so’z yuritishdan avval, «audit» so’zining lug’aviy ma’nosini iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodchi olimlarning bergan fikr va mulohazalarini keltirib o’tsak. Umuman olganda audit atamasi lotin tilidan olingan bo’lib, «eshituvchi», «eshitmoq» degan ma’noni anglatadi.
Ma’lumki, auditorlik faoliyatini amalga oshirishda auditning maqsadi va vazifalari, majburiyatlari va ob’ektlari xar xil ekanligini inobatga olgan holda, ular tashqi va ichki audit xizmatiga bo’lingan. Tashqi va ichki audit xizmati tashkil etilishi uslubiyatiga ko’ra o’xshash bo’lsada, ular o’rtasidagi farq, ularning amalga oshirishning huquqiy, tashkiliy shakllarida namoyon bo’ladi. Ammo auditorlar o’z faoliyatida ko’p jihatdan ichki audit natijalariga tayanadi. Tashqi audit bilan ichki auditning tavsif jihatdan farqli jihatlarini mazkur jadvalda ko’rishimiz mumkin.
Tashqi va ichki auditning tavsif jihatdan farqlanishi
№
Farq qiluvchi belgilar
Ichki audit
Tashqi audit
1.
Maqsadi bo’yicha
Korxona rahbariyati tomonidan belgilanadi
Moliyaviy hisobotlarning haqqoniyligini baholash va amaldagi qonunchilikka rioya etilayotganligini tasdiqlash
2.
Qo’yilgan vazifalariga ko’ra
Korxona bo’limlari yoki umuman korxonaning talabiga ko’ra korxona kengashi va boshqaruvchisi tomonidan belgilanadi
Mustaqil tomonlar o’rtasidagi shartnomaga asosan: korxona va auditorlik firmasi
3.
Javobgarligi bo’yicha
Majburiyatni bajarganligi uchun rahbariyat oldida
Mijoz va huquqiy – me’yoriy hujjatlarda ko’rsatilgan uchunchi shaxslar oldida
4.
Obe’kti bo’yicha
Boshqaruvning alohida funktsional masalalarini echish, korxonaning axborot tizimini ishlab chiqish va tekshirish
Korxonaning hisob tizimini va moliyaviy hisobotlarini tekshirish
5.
Sub’ekti bo’yicha
Korxona rahbariyatiga bo’ysunuvchi va shtat tarkibidagi xodimlar
Auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasiga ega bo’lgan yuridik shaxs
6.
Huquqiy
jihatlari bo’yicha
Mustaqil belgilanadi (yoki korxonalarda ichki audit o’tkazish to’g’risidagi Nizom)
Umumqabul qilingan auditorlik
standartlari bilan belgilanadi
7.
Faoliyat turi bo’yicha
Ijro faoliyati
Tadbirkorlik faoliyati
8.
O’zaro munosabat bo’yicha
Korxona rahbariyatiga bo’ysunishi va undan mustaqilligi
Teng huquqli sherikchilik, mustaqillik
9.
Xizmatlar
uchun haq
to’lash tamoyillariga ko’ra
Shtatjadvaliga asosan ish haqi
Haqni mijoz – korxona yoki uning roziligiga ko’ra auditorlik xulosasini olishga ehtiyoji bo’lgan organ to’laydi
10.
Hisobot taqdim etilishi bo’yicha
Korxona egasi va boshqaruv organiga
Auditorlik tashkilotining yakuniy qismi nashr ettirilishi mumkin, tahliliy qismi mijozga topshiriladi
11.
Uslubiy jihatdan
Uslubiy jihatdan bir xil, ammo qo’yilgan maqsadlar xilma – xilligidan kelib chiqib har xil nisbatlarda qo’llaniladi
Ichki audit xizmati ham auditorlik faoliyatining bir qismi bo’lib, uning faoliyat yuritishi tashqi auditorlik faoliyatidan bir qancha farq qiladi. Ichki audit xizmati aynan aktsiyadorlik jamiyatlarida faoliyat yuritishi qimmatli qog’ozlar bozorining ham rivojlanishiga asos bo’ladi. Umuman olganda ichki auditorlar o’zlari ishlaydigan korxonalar faoliyatini tekshiradi. Ular qoidaga ko’ra, korxonaning kuzatuv kengashi tarkibiga kiradilar.
Amaliy faoliyatda ichki auditorlar O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi talablari, shuningdek, ta’sis hujjatlari, korxonalar bo’yicha buyruqlar va lavozim yo’riqnomalariga amal qilishi lozim. Ichki auditni tashkil qilishga ta’sir qiluvchi omillar quyidagi rasmda keltirilgan.
Ichki auditning samarali tizimini tashkil qilish ancha murakkab vazifa. Bu quyidagi sabablar bilan izohlanadi:
— moliyaviy-xo’jalik tsiklining nazorat talab qiladigan tarkibiy qismlarining ulkan miqdori (xarid, sotish, ishlab chiqarish va boshqalar);
— auditorlarga yuqori kasbiy va axloqiy talablar (ularning malakasi kamida faoliyati tekshirilayotgan shaxslar malakasiga mutanosib bo’lishi lozim).
Yirik va o’rta korxonalarda ichki auditni tashkil qilishga turtki sifatida quyidagilar xizmat qiladi:
— qonunchilik tizimi murakkablashuvi;
— moliyaviy vaziyatlarni boshqarishga intilish;
— korxonaning o’zi va uning tuzilmaviy bo’linmalari faoliyatini boshqarish samaradorligini oshirish;
— resurslardan oqilona foydalanish ustidan nazorat;
— majburiyatlarni bajarish;
— hisob tizimini optimallashtirish.
Ichki ishlab chiqarish auditini tashkil qilish davlat tomonidan qonunchilik asosida tartibga solinadigan masalalar sirasiga kiritilmaydi. Bu korxonaning o’ziga taalluqli huquq hisoblanadi. Shunga qaramay, uning faoliyati samaradorligiga nafaqat iqtisodiy sub’ekt aktivlari saqlanganligi, balki korxonaning ish qobiliyati ham bog’liq bo’ladi. Ichki audit boshqaruv tizimini takomillashtirish yo’llarini ko’rsatadi.
Dunyoda ichki auditga bo’lgan qiziqish bir qator omillar bilan asoslanadi.
