Mustaqil ish Fargʻona davlat universiteti Zootexniya fakulteti

Sporalilar (Sporozoa) — bir hujayralilar kenja dunyosiga mansub hayvonlar tipi. Xivchinlilardan kelib chiqqan. S. turli hayvonlar va odamning hujayra, toʻqima va organlarida parazitlik qilib, ogʻir kasalliklarni keltirib chiqaradi. Parazit hayot kechirish taʼsirida tana tuzilishi birmuncha soddalashgan. Harakatlanish organoidlari, qisqaruvchi va ovqat xazm qiluvchi vakuollari rivojlanmagan. Hayot sikli spora xosil qilish bilan tugallanadi; spora qobigʻi parazitni noqulay muhit taʼsiridan himoya qiladi. S. hayot siklida jinssiz, jinsiy va sporogoniya jarayonlari almashinib turadi. Jinssiz koʻpayish hujayraning koʻp marta boʻlinishi (shizogoniya), jinsiy koʻpayish esa koʻpchilik sporalilarda ikki xil tipdagi gametalar (anizogametalar)ning kopulsiyasidan iborat.

• Bezgak (ital. malaria, mala aria — badboʻy havo) — bezgak plazmodiylari qoʻzgʻatadigan invazion kasallik; isitma tutishi, qonda jiddiy oʻzgarishlar sodir bulishi, kamqonlik, jigar va taloqning kattalashuvi bilan kechadi. B. plaz-modiysi toʻrt xil, shunga koʻra B.ning uch kunlik, toʻrt kunlik, tropik va Afrika xillari bor. B. plazmodiysi B. chivini va odam organizmida koʻpayib, rivojlanadi. Kasallik manbai bemor va B. chivini (asosan urgʻochisi) hisoblanadi. B. plazmodiysi B. bilan ogʻrigan bemor organizmida jinssiz (shizogoniya), kasallikni tashib yuruvchi — anofeles chivini tanasida esa jinsiy yoʻl bilan rivojlanadi. Kasallik sogʻlom odamga chivin chaqqanda, odam organizmiga uning soʻlagi orqali qoʻzgʻatuvchilar tushganda yuqadi. Qon oqimi bilan ular jigarga tushadi, bu yerda rivojlanishning birinchi (toʻqima) sikli roʻy beradi, soʻngra yana qonga tushadi va erit-rotsitlar ichiga kirib oladi, bu yerda ikkinchi (eritrotsitar) rivojlanish sikli oʻtib, eritrotsitlarning parchalanishi va qonga koʻp miqsorda qoʻzgʻatuvchilar chiqishi bilan tugallanadi, bu odamni isitma tutishi bilan oʻtadi.

• Infuzoriyalar (Infuzoria, Ciliophora) — yuksak rivojlangan bir hujayrali hayvonlar tipi. Tanasining uzunligi 12 mkm dan 3 mm gacha. Tashqi koʻrinishi har xil; erkin va oʻtroq, yakka va koloniya boʻlib yashovchi turlari bor. Harakatlanish organoidlari tanasini qoplab turuvchi kipriklardan iborat. Tanasi yupqa va pishiq pellikula qobiq bilan qoplangan. Yadrosi 2 xil: bitta katta yadro (makronukleus) va bitta yoki bir necha kichik yadro (mikronukleus)dan iborat. Katta yadro loviyasimon, zanjirsimon, taqasimon yoki boshqa shaklda, kichik yadro dumaloq boʻladi. I. hazm qilish va ayirish organoidlarining ancha murakkab tuzilganligi bilan boshqa bir hujayralilardan farq qiladi. Erkin yashovchi I. da ogʻizoldi chuqurchasi, ogʻiz, halqum, hazm qilish vakuollari va chiqarish teshigi boʻladi.

• Qisqaruvchan vakuollari 2 ta, murakkab tuzilgan boʻlib, sitoplazmadan suyuklik yigʻuvchi uzun naychalar, su-yukdik saqlovchi rezervuar va chiqarish naychasidan iborat. I. ning ektoplaz-masida himoya vazifasini bajaruvchi ipsimon otiluvchi tanachalar (trixo-sistalar) joylashgan. Parazit I. ning ogʻiz teshigi va qisqaruvchan vakuollari bulmaydi. Bakteriyalar va suv utlari b-n, ogʻizsiz parazit turlari fagotsitoz usulda oziqlanadi. I. ikkiga boʻlinish, ketma-ket boʻlinish, koʻp marta boʻlinish, kurtaklanish orqali koʻpayadi. I. da jinsiy jarayon ikkita infuzoriya oʻrtasida irsiy belgilarning almashinuvi (konʼyugatsiya) orqali sodir boʻladi. 8000 ga yaqin turi maʼlum. Dengiz, chuchuk suv va tuproqda uch-raydi. 2 sinf (kiprikli va soʻruvchi infuzoriyalar) ga boʻlinadi. Ayrim infuzoriyalar hayvonlar (halqali chu-valchanglar, mollyuskalar, sut emizuvchilar) oshqozonida simbioz yashaydi. Kavsh qaytaruvchi sut emizuvchilar osh-qozonida ofrioskoleks infuzoriyasi yashaydi. Bir qancha I. parazitlik qiladi. Baliqlarda ixtioftirius, uy hayvonlari va odamlarda balantidiy parazitlik qilib, katta ziyon keltiradi. Ayrim infuzoriyalar (mas, tufelka) lab. hayvonlari hisoblanadi.

•