|
Partiyalarning mohiyati, tabiati, tarkibi juda ko‘p
jihatlardan mazkur tarixiy davr mazmuniga, tuzumiga undagi siyosiy
jarayonlar oqimiga chambarchas bog‘liq tarzda shakllanib, jamiyatda
sodir bo‘layotgan siyosiy kurashning qanday borishida oshkora
namoyon bo‘ladi.
Tarixda ma‗lum bo‘lgan dastlabki siyosiy partiyalar qadimgi
Yunonistonda tashkil topgan bo‘lib, oldin juda ozchilikni birlashtirgan,
guruhlar tarkibi jihatdan juda tor doirada uyushgan siyosiy tashkilotlar
edilar. Ammo tom ma‗nodagi siyosiy partiyalar harakati Yevropada
XVII-XVIII asrlar inqiloblari oqibatida shakllandi. X1X asr oxiriga kelib,
demokratik partiyalar kengayib, saylovlar tizimi, parlamentdagi joylar
uchun kurash keskinlashgan sari, siyosiy partiyalar hayoti va faoliyati
yangi pag‘onaga ko‘tarildi.
Siyosiy partiyalarning ilk tadqiqotchisi ingliz siyosiy arboblaridan biri Jon
Tolanddir (1670-1722). U o‘zining ―Partiyalar vositasida boshqarish
san‗ati‖ nomli traktatida ingiliz siyosiy tizimining ustun tomonlariga
to‘xtalib, shunday deb yozadi: ―Vigilar va torilar guruhlarining shakllanishi
parlamentda muhim rol o‘ynaydi. Lekin, eng muhimi, qirol qaysi partiya
tomonida ekanligigadir. Eng ideal vaziyat yaratish uchun qirol qonunlarga
itoat qilgan holda har ikkala partiyaga ham teng munosabatda bo‘lishi
lozim. Siyosiy barqarorlikning kafolati ham shundadir. Qirol partiya
boshida turmasligi kerak, aks holda, u biron-bir guruhning yo‘l boshchisiga
aylanib, o‘z xalqining otasi ekanligini unutadi‖. Nemis tadqiqotchisi V.
Xasbax esa partiyani qo‘yidagicha tushungan: ―Partiya bir xil siyosiy
qarashlar va maqsadlarga ega bo‘lgan, o‘z shaxsiy manfaatlarini qondirish
maqsadlarida siyosiyhokimiyatni egallashga intilayotgan kishilarning
ittifoqidir‖.
Hozirgi davrda eng yaqin partiya tushunchasini M. Veber ochib bergan edi: “Partiyalar
a„zolikka qabul qilishning ixtiyoriyligiga asoslangan, o‟z oldiga faol a„zolarining moddiy
foyda yoki shaxsiy imtiyozlar olishi uchun ma„naviy va moddiy sharoitlar yaratish hamda o‟z
rahbariyati uchun siyosiy hokimiyatni egallash maqsadini qo‟ygan jamoat tashkilotlaridir”.
(K. Gadjiev. Politicheskaya nauka. M. 1995 g. 135-str).
O‟tgan tarixiy davrlar tajribasi partiyani tashkil qilishning to‟rt belgisi borligini
ko‟rsatdi. Ular, AQSH siyosatshunosi J. La Palonbaraning ko‟rsatishicha, qo‟yidagilardan
iborat:
1. Avvalambor, har qanday partiya u yoki bu mafkura yoki dunyoqarash tashuvchisi
yoki uning kamida dunyo va insonni bilish va anglashning o‟z yo‟liga ega bo‟lishidir.
2. Partiya, bu-siyosatning barcha darajalarida – mahalliydan to xalqaro bosqichlar
bo‟g‟inlarida faoliyat ko‟rsatayotgan a„zolarning birlashmasi, tashkiloti bo‟lishi lozim.
3. Partiyaning maqsadi –hokimiyatni egallash va uni amalga oshirish ekanligi.
4. Har bir partiya, unga ovoz berishdan tortib, to mazkur partiyaga faol a„zo
bo‟lishigacha bo‟lgan jarayonlarda xalq tomonidan qo‟llab-quvvatlanishga erishish uchun
harakat qiladi.
Siyosiy partiyalarni siyosiy tashkilot sifatida tan olish uchun uning o‟ziga xos
belgili xususiyatlari shakllangan bo‟lishi kerak. Bu belgilar ijtimoiy zamin, ijtimoiy tarkib,
siyosiy mavqe, g‟oyaviy mo‟ljal, saylovchilar ko‟lami (elektorat), kabilardan iborat bo‟lib,
mana shu belgilarning zabardastligi va zaifligi bilan baholanadi.
Demak, siyosiy partiya jamiyatning bir bo‟lagi bo‟lib, u muayyan maqsad, guruh
yoki qatlamning maqsad va manfaatlarini ifoda etgan holda, uni umumdavlat va umummillat
manfaatlari, maqsadlar va vazifalar bilan uyg‟unlashtirilgan holda
Demak, siyosiy partiya jamiyatning bir bo‟lagi bo‟lib, u muayyan maqsad, guruh
yoki qatlamning maqsad va manfaatlarini ifoda etgan holda, uni umumdavlat va
umummillat manfaatlari, maqsadlar va vazifalar bilan uyg‟unlashtirilgan holda
faoliyat ko‟rsatadigan, rivojlanishning siyosiy yo‟nalishlarini aniqlab beradigan
siyosiy tashkilotdir.
Ba‟zan, siyosiy partiyaning o‟zi kerakmikan, degan mazmundagi savollarni
ham eshitishga to‟g‟ri keladi; bunga javobimiz qo‟yidagicha: siyosiy partiyalar
jamiyatda bekorchilikdan emas, balki hayotiy zaruratdan kelib chiqqan. Ular,
amalda, inson jamiyatida siyosiy hokimiyat, degan narsa kelib chiqqandan beri
mavjuddir. Siyosiy hokimiyat, mohiyatan, jamiyatni boshqarib turish ehtiyoji, zarurati
bois paydo bo‟lgan. Garchi siyosiy partiya, deb atalmagan bo‟lsalar ham, ammo o‟z
paytida, shohlarga ham ta„sir ko‟rsatish kuchiga ega bo‟lgan shaxslar, guruhlar,
amalda, xuddi mana shu “partiyaviy” vazifalarni o‟tab kelganlar. Jamiyat rivojida
demokratik tartibotlarning vujudga kelishi tom ma„nodagi siyosiy partiyalarning
paydo bo‟lishiga olib keldi.
Butun jahon ma„rifat taraqqiyotining, kishilar tomonidan, adolat uchun kurash
yo‟lida uyushib harakat qilish borasidagi erishgan yutug‟i-siyosiy partiyalar
amaliyotidir.
Jahondagi rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, partiyalar
o‘z vazifasini to‘la bajarishi, mamlakat taraqqiyotiga tegishli hissa qo‘shishi
uchun ularga dastlabki yo‘l imkoniyatlar yaratib berilishi kerak. Bu ayniqsa
ko‘ppartiyaviylik shakllanayotgan va o‘z yo‘lini belgilayotgan O‘zbekistonning
hozirgi o‘tish davrida ham juda muhimdir.
Siyosiy partiyalarga teng imkoniyatlar yaratishning ko‘pgina vositalari bo‘lib,
ular orasida davlat boshlig‘i Prezidentning partiyaga mansubligi masalasini
to‘g‘ri hal qilishdir.
Shuning uchun ko‘pgina demokratik mamlakatlarda Prezidentlik lavozimini
har qanday partiyalarga a‗zolikdan xoli bo‘lishini nazarda tutuvchi huquqiy
asoslar mavjud. Bu ayrim mamlakatlarda bevosita Konstitutsiya bilan hal
qilingan bo‘lsa, ayrim mamlakatlarda esa Prezidentning prezidentlik davonda
biror-bir siyosiy partiyaga mansub bo‘lmasligini o‘rnatuvchi maxsus qonunlar
qabul qilish bilan hal qilingan. Masalan, Germaniya Respublikasi
Konstitutsiyasining 55-moddasiga asosan, Prezident lavozimidagi davrda u har
qanday partiya a‗zoligidan voz kechishi, Ruminiya Konstitutsiyasining 84-
moddasida, Prezidentlik muddati davonida Prezident biror-bir partiya
a‗zoligida bo‘la olmasligi, Rossiya Federatsiyasida ham Rossiya Prezidentining
biror-bir siyosiy partiyaga mansubligini taqiqlovchi qonun loyihasi tayyorlanib,
Davlat Dumasiga kiritilgan.
Davlat boshlig‘ining siyosiy partiyalarga mansub bo‘lmasligining ijobiy
jihatlari ikki narsa bilan bog‘liq:
Birinchidan, Prezident nafaqat davlat boshlig‘i, shu bilan birga u
siyosiy hayotda hakam vazifasini bajaradi. Jumladan, Gretsiya
Konstitutsiyasining 30-moddasida ―Prezident Respublika institutlarining hakami
hisoblanadi‖, - deb yozib quyilgan. Shunday holat Frantsiya Konstitutsiyasining
5-moddasida ham mavjud. Prezident partiyaga mansub bo‘lmaganda, uni biror-
bir partiyaning manfaati emas, balki umumiy manfaat qiziqtiradi. Eng samarali
tashabbus qaysi partiyaga tegishli bo‘lsa, shuni qo‘llab-quvvatlaydi.
Ikkinchidan, Prezidentning biror-bir partiyaga mansub bo‘lmasligi turli
Do'stlaringiz bilan baham: | 
