Mustafo Cho`qay

Tinch aholini qatag‘on qilish Qo‘qonda fevral oyining 17-kuni boshlandi. Sovetparast tarixchilarning tadqiqotlarida ko‘rsatilishicha, o‘sha kezlarda uch kun davomida Qo‘qon o‘t ichida qoldi. Yangi hokimiyat Qo‘qonni talon-taroj qilish uchun dashnoqlarga to‘la erk berib qo‘ydi. Birgina Qo‘qonning o‘zida 10000 dan ortiq odam o‘ldirildi. Qirg‘in shu bilan tugagani yo‘q. 1918 yilning birinchi yarmida Marg‘ilonda 4500 odam o‘ldirildi. Shu jarayonda 180 qishloqqa o‘t qo‘yildi. Minglab oilalar xonavayron bo‘lib, boshpanasiz qoldilar. (Sh. Shama’diyev. Ocherki istorii grajdanskoy

voynы v Ferganskoy doline. T., 1961. 54—60 s.) Bunday mislsiz vahshiylik, quloq eshitib, ko‘z ko‘rmagan zo‘ravonlik susayish o‘rniga borgan sari kuchayib bordi. 1919 yilda ham, undan keyingi yillarda ham «bosmachilik harakatini» bostirish uchun kelgan Qizil Armiya qismlari, jumladan, qonxo‘rligi bilan dong chiqargan Budyonniyning Birinchi otliq armiyasi bosmachilar qolib, tinch aholini qirish, ayollarni tahqirlash, hatto go‘daklarni chavaqlab, nayzalarga ilish bobida mislsiz «qahramonlik» namunalarini ko‘rsatdilar. Bu vahshiyliklarni hatto hozir ham ba’zi qariyalar eslab qolishsa, qaltiroq bosib, ranglari o‘chib ketadi. Xullas, Farg‘ona vodiysi 1918 yilning boshlaridanoq qonga belanib, xarobazorga aylandi. Buni ko‘rgan har qanday insofli odam dahshatga tushib, yoqa ushlamasligi, «Go‘zal Farg‘ona, senga ne bo‘ldi?» deya fig‘on qilmasligi mumkin emasdi. Ayni choqda, bu yovuzliklarga qarshi harakat — isyon tug‘ilishi, xalq «bir boshga bir o‘lim!» deb oyoqqa turishi tabiiy hol edi. Xalq isyonining haqiqiy sababi mana shunda! Mustafo Cho‘qayga o‘xshash ayrim odamlarni «bosmachilik harakatining asosiy sababchisi» qilib ko‘rsatish esa ommaning diqqat-e’tiborini tarix haqiqatidan chalg‘itishdan boshqa narsa emas.

voynы v Ferganskoy doline. T., 1961. 54—60 s.) Bunday mislsiz vahshiylik, quloq eshitib, ko‘z ko‘rmagan zo‘ravonlik susayish o‘rniga borgan sari kuchayib bordi. 1919 yilda ham, undan keyingi yillarda ham «bosmachilik harakatini» bostirish uchun kelgan Qizil Armiya qismlari, jumladan, qonxo‘rligi bilan dong chiqargan Budyonniyning Birinchi otliq armiyasi bosmachilar qolib, tinch aholini qirish, ayollarni tahqirlash, hatto go‘daklarni chavaqlab, nayzalarga ilish bobida mislsiz «qahramonlik» namunalarini ko‘rsatdilar. Bu vahshiyliklarni hatto hozir ham ba’zi qariyalar eslab qolishsa, qaltiroq bosib, ranglari o‘chib ketadi. Xullas, Farg‘ona vodiysi 1918 yilning boshlaridanoq qonga belanib, xarobazorga aylandi. Buni ko‘rgan har qanday insofli odam dahshatga tushib, yoqa ushlamasligi, «Go‘zal Farg‘ona, senga ne bo‘ldi?» deya fig‘on qilmasligi mumkin emasdi. Ayni choqda, bu yovuzliklarga qarshi harakat — isyon tug‘ilishi, xalq «bir boshga bir o‘lim!» deb oyoqqa turishi tabiiy hol edi. Xalq isyonining haqiqiy sababi mana shunda! Mustafo Cho‘qayga o‘xshash ayrim odamlarni «bosmachilik harakatining asosiy sababchisi» qilib ko‘rsatish esa ommaning diqqat-e’tiborini tarix haqiqatidan chalg‘itishdan boshqa narsa emas.