Musiqa tarixi O'rta asrlar musiqa tarixi

Musiqa tarixi
O'rta asrlar musiqa tarixi
O'rta asrlarning birinchi, boshlang'ich chegarasi 476-yilda G'arbiy Rim imperiyasi qulaganidan keyin odatda VI asr deb belgilanadi. Shu bilan birga, musiqa san'atining yozma yodgorliklarini qoldirgan yagona sohasi XVII asrgacha faqat xristian cherkovining musiqasi edi. Xronologik qirralarning barcha nisbiyligi yoki harakatchanligi, o’tmish bilan muqarrar genetik aloqalari va kelajakka o’tishning notekisligi bilan G’arbiy Yevropa o’rta asrlari musiqa madaniyati o’ziga xos bo’lgan muhim hodisa va jarayonlar bilan tavsiflanadi va u boshqa sharoitlarda va boshqa paytlarda aqlga sig’maydi. Bu birinchidan, G’arbiy Yevropada tarixiy rivojlanishning turli bosqichlarida ko’plab qabilalar va xalqlarning harakati va mavjudligi, ko’p tuzilmalar va turli xil siyosiy tizimlar va bularning barchasi bilan katolik cherkovining butun dunyoni birlashtirishga bo’lgan qat’iy istagi nafaqat umumiy mafkuraviy ta’limot balki musiqa madaniyatining umumiy tamoyillari. Musiqa madaniyatining muqarrar ikkiligi: cherkov san’ati har doim butun Yevropa xalq musiqsining xilma-xilligiga o’z qonunlariga qarshi edi. I-XIII asrlarda dunyoviy musiqiy va she’riy ijodning yangi shahkllari tug’ildi, cherkov musiqasi katta darajada o’zgardi.
Ma’lumki o’rta asrlar madaniyati, o’rta asrlar ta’limi, o’rta asrlar san’atining o’ziga xos xususiyati asosan xristian cherkoviga bog’liqlik bilan belgilanadi.
Xristian cherkovining musiqasi hatto Rim imperiyasining yuqori qudrati tarixiy sharoitida ham o’zining asl shakllarida shakllangan.
Rim imperiyasining bo’linishi va xristian cherkovining 2 markazining tashkil topishi bilan yakuniy shakllanish bosqichida bo’lgan cherkov san’atining yo’llari ham g’arb va sharqda katta darajada yakkalanib qoldi.
Rim xristian cherkovi ixtiyorida bo’lgan hamma narsani o’ziga xos tarzda qayta ishladi va shu asosida o’zining kanonizatsiyalangan san’atini-Grigorian qo’shig’ini yaratdi.
Natijada, tanlangan, kanonizatsiya qilingan, cherkov yilida tarqatilgan cherkov kuylari Papa Gregori ostida tuzilgan. Rasmiy kod antifonar hisoblanadi. Unga kiritilgan xor kuylari nom oldi Grigorian qo’shig’i va katolik cherkovining liturgik qo’shiqchiligining asosiga aylandi. Grigorian qo’shiqlari to’plami juda katta.
Nota yozuvining islohoti XI asrning 2-choragida Italyan musiqachisi, nazaryotchisi va o’qituvchisi Gido D Arezzo tomonidan amalga oshirilgan.
Gido islohoti o’zining soddaligi va asl fikrning arganikligi bilan kuchli edi: u 4 ta chiziq chizdi va ularning ustiga yoki orasiga nevmalarni qo’yib, ularga barcha aniq baland tog’ ma’nosini berdi. Gido Aretszoning yana bir yangiligi, asosan uning ixtirosi, ma’lum bir olti bosqichli o’lchovni tanlash edi.(do-re-mi-fa-sol-la).
XI asr oxiridan boshlab, XII asrda va ayniqsa XIII asrlarda g’arbiy yevropning bir qator mamlakatlari musiqiy hayoti va musiqiy ijodida yangi harakat yangi harkat belgilari paydo bo’ldi-avvaliga kamroq, keyin esa ko’proq va sezilarli darajada. Musiqa madaniyatining asl o’rta asr shakllaridan badiiy did va ijodiy tafakkurning rivojlanishi musiqa ijodining boshqa, ilg’orroq turlariga musiqiy ijodning turli tamoyillariga o’tadi.
XII asrda Provansda boshlangan dunyoviy musiqiy va she’riy lirikaning 1-gullashi, keyin Shimoliy Fransiyani egallab oldi, Ispaniyada javob berdi va keyichalik nemis minnesangida o’z ifodasini topdi. Bu oqimlarning har biri va ularning o’ziga xosligi bilan keng miqyosda davrga xos bo’lgan yangi qonuniyat paydo bo’ldi.Xuddi shu tarzda polifoniyanining o’zining professional shakillarida tug’ilishi va rivojlanishi-ehtimol o’sha paytdagi musiqiy evoyutsiyaning eng muhim jihati-nafaqat Fransuz ijodiy maktabi, balki,faqat bitta guruh ishtirokida sodir bo’ldi.
Afsuski, biz o’rta musiqasining yo’llarini ma’lum darajada tanlab baholaymiz. Manbaalarning holatiga ko’ra, masalan, Britaniya orollaridagi manbaalari va qit’adagi shakllari, xususan, dastlabki bosqichlarda polifoniyaning rivojlanishida o’ziga xos aloqalarni kuzatish mumkin emas.
Yevropada shahar qurilishi kengaydi, boy soborlar qurildi, ularda engb yaxshi xor xonandalari ishtirokida ilohiy ximatlar katta dabdaba bilan bajarildi (ular maxsus maktablarda- metrizalar-yirik cherkovlarda o’qitilgan). O’rta asrlarga xos bo’lgan cherkov stipendiyasi (xususan, musiqa stipendiyasi) endi faqat monastirlarda to’planib qolmadi. Cherkov musiqasining yangi shakllari, yangi uslubi,shubhasiz, O’rta asrlar shahri madaniyati bilan bog’liq. Agar ular qisman o’qimishli rohib-musiqachilarning (masalan,Sen-Amandlik Xekbald va Aretssolik Gvido) oldingi faoliyati bilan tayyorlangan bo’lsa, polifoniyaning dastlabki namunalari Fransiya monostir maktablaridan, xususan, Shartr va monastirlardan olingan bo’lsa, Limogesning so’zlariga ko’ra, polifoniyaning yangi shakllari hali ham izchil rivojlanmoqda, Parijda XII-XIII asrlarda boshlanadi.
O’rta asrlar musiqa madaniyatining boshqa, shuningdek, juda muhim qatlami dastlab Yevropa ritsorligining faoliyati, qiziqishlari va o’ziga xos mafkurasi bilan bog’liq. Sharqqa salib yurishlari,uzoq masofalardagi ulkan harakatlar, janglar, shaharlarni qamal qilish, o’zaro urushlar, dadil, havfli sarguzashtlar, begona yurtlarni bosib olish, sharqning turli xalqlari bilan aloqalar, ularning urf-odatlari, turmush tarzi, madaniyati, mutlaqo g’ayri oddiy.
IX-XIV asrlarda o’rta asrlarning sarson sargardon xalq sozandalari haqidagi ma’lumotlar tobora ko’proq va aniq bo’lib bormoqda. Bu jonglorlar, oshiqchilar, shpillmanlar- turli davrlarda va turli mintaqalarda shunday atalagan-uzoq vaqt davomida o’z davrining dunyoviy musiqa madaniyatining yagona vakillari bo’lgan va shuning uchun muhim tarixiy ro’l o’ynagan XII-XIIIasrlardagi dunyoviy lirikaning ilk shakllari ko’p jihatdan ularning musiqiy amaliyoti, qo’shiq an’analari asosida shakllangan. Ular, nu sayohatchi musiqachilar, chog’u asboblaridan ajralishmadi, cherkov esa ularning ishtirokini rad etdi yoki juda qiyinchilik bilan qabul qildi. Har xil puflama cholg’u asboblari (karnaylar, shoxlar, naylar, pan naylar, naylar) bilan bir qatorda, vaqt o’tishi bilan arfa, mol(keltlar cholg’usi), kamonli cholg’u asboblari navlari, kelajak skripkaning ajdodlari-rebab, viela, fidel (ehtimol sharqdan).
XII asrning provansida paydo bo’lgan trubadorlar san’ati mohiyatan o’z davriga xos bo’lgan va deyarli butunlay yangi, dunyoviy badiiy ijod shakllarining rivojlanishi bilan bog’liq bo’lgan maxsus ijodiy harakatning boshlanishi edi. XIII asrda trubadurlarning ijodi yamada qizg’inlashdi, provans trubadurlari san’ati esa o’z tarixini tugatadi.
Truverlar ma’lum darajada trubadurlarning ijodiy an’analarini meros qilib oldilar, lekin shu bilan birga ularning asarlari ritsarlar bilan emas, balki o’z davrining shahar madaniyati bilan aniqroq bog’liq edi.
Trubadurlarning musiqa va she’riy san’atida she’r qo’shiqning bir nechta o’ziga xos janr turlari ajralib turadi: alba (tong qo’shig’i), yaylov, sirventa, salibchilar qo’shiqlari, qo’shiqlar-dialoglar, marsiyalar, raqs qo’shiqlari. Sevgi so’zlari albomlar, yaylovlar va raqs qo’shiqlarida gavdalanadi.
Minnesangning eng yirik vakillari Valter fon der Vogelweide, shoir, Parsifal muallifi, Volfram fon Eschenbax edi. Shunday qilib Vangerning “Tanxayzeri” asosidagi afsona tarixiy faktlarga asoslanadi.
Biroq, sudlardagi xizmat va chiqishlar nemis konchilarining faolliyati bilan cheklanib qolmadi: u turli tendensiyalarni o’zida mujassam etgan, ohanglar tomon esa she’riyga qaraganda ilg’orroqdir. Minneschilar qo’shiqlarining janr xilma-xilligi ko’p jihatdan provans trubadurlari tomonidan yaratilgan qo’shiqlariga o’xshaydi: salibchilar qo’shiqlari, turli xil sevgi lirik qo’shiqlari, raqs kuylari.