Муратбай нызанов ашык

Н ер ест е 
И см айы лды н созылган колы созылыуы менен 
хзуада кала берди. Азырактан кейин:
— Бийбажар! — деп женгемди шакырды.
Екеуи иш те бир зам ан гункилдесип сейлести, сэлден
кейин ж ецгем шыгып м енин колыма азрантай пул салды.
— AFaH берди, кэрежет кыларсан, — деди. Сон:
— Аукатынызды ишип болсацыз, карангы туспей жердин 
аярынан шыгып кетин- Заманнын турин билесен, аранды 
раррынньщ изинен кетсин демесен, екинши бизин уйдин 
есигинин каякта екенин умыт!
Берген пулы колыма шенгел кысымлагандай тасир етти. 
Илаж не? KypFbip жокднылык, беглигивди жер менен жексен 
етер екен, пулды таслап кете алмадым. «Жарлы болсан, арлы 
болма» деп жубатгым езимди езим.
Кеш тусип, эдеуир кас карайган уакытта несерлеп куйган 
ж ауыннын астында баламыз екеумиз тиртеклесип кете 
бердик. К аякк а барамыз, кэйерде паналаймыз — буяры 
жумбак еди бизге. Барар жеримиз, батар келимиз жок еди, 
ырасын айтсам.
— А па, а я 
f
ы м аш ып баратыр! -д е д и бир уакытта 
Исмайыл жыламсырап.
Карасам етигинин аузы ашылып, ишине кирген суу 
келип кайтып тегилип киятырран екен. Жаз жауыны болса 
да хеш гэп, куннин аязы бар еди.
О рам алы м ны н бир ш етин жырттым да, аярындагы 
шылрауын алмастырдым, бул да бир алданыш еди. Баска 
колымнан келер шара не?
— Шыда карарым, шайханага жетип алсак, кешиккен май 
машынларра илесермиз, — деп алдаркаттым баламды.
Бул алданыш сезге езим де исенбес едим. Ге адасып, гэ 
жол тауып шайханага жеткенимизде, хэмме хэрекет токгаран 
еди. Енди кешиккен май машыннан гудерди уздик. Тэуекел 
сол жердеги кешелерди жаралап журип, шырасы жылтырап 
турран уйлердин биринин айнасын кактык.
— Ки-им?!— деди иш тен бир ири дауыс.
— Биз куДайь
1
конакпыз!
27

---

— Кудайы кон актан бийзар болганбыз! Бары н, баск; 
уйдин айнасы н капли,!
— AFa, рехминиз келсин, касымда курттай балам бар еди. 
Хеш н эрсе иш ип-жемеймиз, тек тан, атканш а баспаналап 
шыксак, болтаны.
— Хаял! — деди бир уакытта жанагы ири дауыс хаялын 
ш акырып.
— Н е айтасан?! Еситип атырман, керек емес кудайы 
конак! Виз емес оларды кантыртып койган. Кдндай пыйгыл 
менен келип турганын кайдан билесен!
Хаялдын жанагы сезинен кейин еркеги де тым-тырыс 
болды, биз де гудерди узип, там жагалап айна кагыуды дауам 
еттик.
Худай ж ары лкап, бир мусылманнын м ийрим и тусти. 
Кондык. Исмайыл сол куни туни менен ларсьщдап жетелип 
ш ыкты. К есел арттырмаса болар еди-ау — деп баламнын 
жотелинен бир корксам, «уйкы бермединиз» деп тун ишинде 
шыгарып жибериуинен еки коркьш, ийманым бир кысым 
болып танды агтырдым.
Бахтымызга бола биз конган уй етикшинин уйи екен. 
Азанда женгем берген пулдыц бир белегине балама етик 
тиктирип алдым. Кешеги иси ушын агама, женгеме канша 
екпелесем де, балам таза етик кийип ушып-ушып кууанган 
уактында хэммеси умыт болып кетги.
— К эйтсе де тууысканнын бары жаксы! — деп ишимнен 
суйсиндим. — Сол пул болмаганда балам жалан аяк калып 
еди 
f o
.
Балам сол кунги лэмгершиликтен бе, я куданын берген 
мийнети ме, екпесин шамаллатып алды. Айлап дукгырхана- 
ларга ж аткы зды м . Еле де гузде, бэхэрде жетели шыгып 
журмесин деп азанда-кеште сут беремен. Кдпылгыр, колында 
с а у ы н б о л м а г а н н а н к ей и н ол да кыйын екен. Келген 
к у н л ер д ен -ак сизди езим е жакын керип едим, жууырып 
саган бараман. Кырсыплиа, сиз де пулымды алмайсыз.
— К оягер елти шеше, агарган сатады деген не сумлык, — 
д ед и б и з и н ап ам д э р р и у . — Бир кеса сут арты к-кем
и ш к е н и м и з б ен ен хеш н эрсе болмас. Тартынбай керек 
уактында ала бер.
28

---

Апамнын сол энгимесинен кейин мен сизди дым аяп 
кеттим. Анан сонда «екпе ауырыуы бар» деген гэп тараган- 
нан кейин жора-жолдасларьщнын да сизден кашынкырай- 
тугын болганлыгын, сауалсаныз да хеш ким сауалранынызга 
и с ен б еген л и ги н , е з и н и н екп е си н и н аман екенлигин 
дэлиллеу ушын оларга папирос шегип кврсеткенинизди, 
барып-барып сол шылым деген бэлеге уйренип, енди коя 
алмай жургенинизди де улкен дэрт пенен айтып берди. Сонда 
мен жасырып, бауырыма басып ийискеп журген «Казбек» 
кутысын огада жек керип кеттим. Ол сизге жаман кунлерден 
естелик екен ли гин, ол сизин жан-журегинди жемирип 
туратурын дэрт екенлигин балалык кэлбим менен тусиндим.
Э ди ули м ! Х,еш ки м и сен б есе де мен си зи н сау 
екенлигинизге исендим!
«Егер керек болса менин екпемди алын» дегим келди 
сонда. Себеби, сизин бул дуньяда барлырьщыз мен ушын 
лэззет. Сизин бахытлы емир сургенинизди кэлеймен! Сиз 
езгелерде табылмайтурын агла пазыйлетлерге ийе инсансыз! 
Сиз хеш уакытга кабак шытпайсыз, сиз хеш кимге жаман кез 
бенен кзрамайсыз, сиз хеш кимди жаман кере алмайсыз. Сол 
тэреплериниз бенен де сиз хэммеден парк кыласыз.
Мен сизди тек босагадан турып гузетип шекленбедим. 
С и зи н б аск ал ар м ен ен кулисип сэйлескен лери низди 
кердим, сизди менсинбегенлерге де кабак шытпаранынызды 
кердим, сизин кандай да бир тилсим менен баскаларды 
езинизге тартып туратурынынызды сездим. Бир сез бенен 
айтканда, сиз огада жаксы адамсыз! Оллагер, сиз эжайып 
инсансыз! Х эммесинен де бетери — сиз маиаи керексиз! 
Исенин маган!
Эдиулим! Сизден бир нэрсени етиниш етпекшимен! Бул 
дептер колынызга тускенде менин устимнен кулмен! Себеби, 
сизди жаксы керип баслаганымда еле мектеп окыушысы 
едим, пионер едим еле. Мумкин сол жаксы кериу сезими 
мухаббат емес 
r n b i F a p , 
кай уаклары оньщ мухаббатка айлан- 
ранын езим де абайламаран шыгарман. Сонын ушын сизден 
етинип сорайман, бул сыр тек екеумизге рана мэлим халында 
калсын! Кунлердин куни келгенде езиме окып берип те 
кысындырма! Элбетге, сиз ондай етпейсиз! Сизин, езгелерден 
паркыныз да усындай езгеше пазыйлетлеринизде.
29

---

***
М ен б и р и н ш и м а р т е б е ж и г и т т е н х а т алды м . 
К,ызранды ныз ба? Б илем ен, кы зган бай сы з! Адам жаксы 
керген инсаны н рана кызганып жасайды. М ениц дуньяда 
бары-жорымды елестирмей журген сизден кызгапыш кутиу 
кандай акылсызлык-э?!
Ол пайытга мен жетинши класс едим. Гуз еди. Окыуды 
басларанымызра жана бир ярым айдай болтан уакыт.
Окыу жылы басланыудан-ак мен кызларда кандай да бир 
взгерис сезе баслады м. Олар кыялыма жазты уш ай дем 
алы ста б и раз и р и лен и п \э м бой жетип кал ган д ай еди. 
Балалар онш а емес то, бирак, кызларда сезилерли еди бул 
езгер и с. О н ы н л екн н и де бар. Класстагы кы зларды н ен 
киш кенеси бизлер Ж упар екеумиз. Бизлер мсктепке жети 
ж астан барранбы з. Ал, калган кызлар 
т о р ы з
-
о н
жастан, 
гейпаралары бизден алдын бир-еки жыл класында калган 
болып, арамызда ип-ири дэудей болып аудийип журер еди. 
Кдла берди, бизден алдын жети жыллыкты питкерип кеткен 
окыушылардан уйренгенимиз — жетиншиге эткеннен кейин 
к ы з л а р в з н н т о л ы к бой ж еткен д еп е с а п л а й д ы . 
М ураллимлердин аитканларын да онша тынлай бермейди. 
К ернсинш е жасырак мураллнмлерге илме-кдрмак гэп атады.
О лар да рети келсе усындай кызларга кез 
к ы й ы р ы н
таслап, дегнш пеге-дегиш пе менен жууап береди.
К л асы м ы зд а С ары йда деген кызда ап-аны к сезилип 
турар еди усы эдет.
— Мураллим, менин жазранымды керип жиберин, дурыс 
па? — деп ан а-ти ли мугаллимин тез-тез касына шакырар 
еди.
Ол да келип, С агы нданы н желкесинен унилип турып, 
д еп те р и н д еги ж азы уды н кэте-дурысын тексереди. Сонда 
м у р а л л и м н и н д ем и с е з с и з С ары йданы н жузине урып 
турганы н хэм ме сезер еди.
— М угаллим, бизикин де керип жиберин! — Сарыйданы 
ел деп KHi3FaHFaH Ж эмийла оны ез бетине шакырады. Бирак, 
м у р а л л и м о к ы у ш ы л а р д а н у я л а м а, яки Ж эмийланы
ж акты рм ай ма, бармайды.
30

---

— Ж азып бола берин, ертен дэптерлеринизди жыйнап 
алып, тексерип шыгаман, —дейди де, стол бетке кайтып 
кетеди,
Бундайда С ары йд аны н жылкысы таура шыгады, ал 
Ж эмийла гэпи етпей калранына уялып хэм Сарыйданы 
мугаллимнен кызганып, ишлей тас-талканы 
ш ы р ы п
отырар 
еди.
Сол жылы ноябрьдин. акырында Мэхийда деген кызы- 
мыз турмыска 
ш ы р ы п
кетти. Оны окыушылардын бэри 
билди, тек мураллимлер рана бийхабар еди. Бэлким, билсе де 
билмегемге алган шыгар. Себеби, мектеп окыушысынын 
турмыска 
ш ы р ы п
кетиуи олар ушын колайсыз 
f o h
!
— Ержанова?! — деп шакырады хэр куни мураллимлер 
окыушыларды барларанда.
-Жо-ок! —деп жууап беремиз биз.
-Х им... М ейли, себепли койып турамыз, мумкин уй 
бстинде бир жардай болган шырар.
«Уй бетинде бир жардай болыуы» мураллимлер ушын ен 
жаксы дэлил еди. Себеби, онын уйи жудэ алыста, OFaH хеш 
ким барып келе алмас, сонлыктан онын сабакка катнаспай 
атырранын уй жардайы менен сылтаулау огада исенимли 
бахана еди.
Мэхида «К.ызылжар» деген жакта турар, бул жерде 
aFa-
йинлеринин уйинде жатып окып атыр еди. «Кд
1
зылжар»дын 
каякда екенин хеш ким билмейди, шамасы, келик бара бер- 
мейтугын ж удэ алы е ж аклар болса керек. Сонын ушын 
онын турмыска 
ш ы р ы п
кеткенин билемиз десек те, мурал- 
лимнин ж ан агы д э л и л и н е н кейин оран да исенип кояр 
едик.
Ж етинш и класс кы злар ушын бир есаптан окыудын 
шеги есапланар еди. К епш илик ата-аналар усыннан кейин 
кызларын одатпайды . Я турмыска берип жибереди, я уйинде 
отырып калады. Орта мектептин жокаргы классларында хэр 
класстан кэп болса уш -терт кыз рана окыуын дауам етеди.
Менин жигиттсн дэслепки хат алыуым да, тап усындай, 
кыз болып кэзге тусе баслаган пайытларыма туура келди. Бул 
дэуирде кызларда бас кал ар Fa тусиндирип бере алмайтурын 
элле кандай бир езгерислер пайда болады. Кдш ар езлерин- 
Дсгн бул езгерн сти баскалар билип койрандай ез-езинен
3\

---

у я л ы п , э д е п л и б о л ы п кал ад ы . Э с и р е с е , ер б ал ал ар д ь, 
6 y p b iH F b iF a К а р а г а н д а
езгеш е бир сезим менен хурмет ете" 
б ас л а й д ы . О л ардан тилдей хат алса, я к и ойер-буйерине 
ко л л ар ы т и й и п кетсе, путкиллей баскаш а болып калады 
Буны мен алдымы здагы , бизден бурын бой жетип улгерген 
кы злардан байкаганм ан.
Л е к и н , о й л а с а м м енде ондай е згер и с болмарандай, 
к ер и си н ш е баладан хат алганыма ашыуым келди. Келип- 
к е л и п м ек теб и м и зд и н ен урныккыр баласы нан хат алга- 
ны мды айтпайсан ба? Хэзир кезиме керинсе жулып-жулып 
таслаган болар едим.
Ол тий ген ге ти й и п , тиймегенге кесек атып журетурын 
Т урды м урат деген бала еди. Сырттары футбол майданша- 
с ы н д а б о л а м а, я к и д эли зд е ме, биресе балалар менен 
ж араласы п, биресе ези н тэртипке шакырган мугаллимлер 
м е н ен к ар сы л асы п айты сы п турранын талай коргенмен. 
Э сиресе, он ы н ш ы класска еткеннен кейин езин жуде ер 
ж еткен жигит санап, айырым мураллимлерди писент етпей 
койды , тек физкультура мураллиминен айбынар еди ол.
С е й т к е н гудибузар мени жаксы керип калыптымыш! 
С ондай адамда ж аксы кериу сезими бола ма? Сира кеулим 
исенбейди. Ол хатгы мази ермек ушын жазган... Яки, мени де 
ж е т и н ш и д е н к е й и н окы м ай кояды, усы уакы тта колга 
тусирип калайы н деди ме?...
«К ы м батлы м ! — д еп баслапты хатты. — Егер меннен 
биреу дуньяда не сулыу, аспандары ай сулыу ма?, кун сулыу 
ма? — деп сораса, элбетте, Нурсулыу сулыу!» — деп сени айт- 
кан болар едим. Исенбегенлер менин кезим менен карап 
кер си н ! С е н и н кулдиргиширши, сенин каймактай сулыу 
ерин лери н д и м енин бармакларым менен еркелетсин! Я-ак 
е р к е л е т п е с и н ! О нд а ел ти р и п кояман! Мези кы ялы нан 
еткер си н .
М ен сенин тип-тик болып турысынды элле неден уркип, 
ен д и -ен д и бирден ш апкылап кетейин деп турран кийикке 
м егзетем ен . С ен и н аяклары н сол кийиктин аякларындай 
дуп-дузиу. Э сиресе, хэр кэдем басканынызда кезлериниз 
б ен ен аякдары ны зды н ушын жутып жибережактай болып, 
сузилип карауларынызды айтпайсыз ба?!... Хатгын буннан 
к ей и н ги ж агы н 
о к ы р ы м
келмей, ашыу менен деслеп еки,
32

---

кейин терт буклеймен. Уумажаклап таслагым келип турады 
да, негедур езимди иркемен.
XarraFbi гэплер каншелли сулыу, каншелли жагымлы 
болса да, оны окыган сайын Турдымуратты жеккерп/типик 
сезимим ершелене тусер еди. Себеби, онын кэлбинен бундай 
шырайлы сезлер шырыуы мумкин емес еди. Ол жудырыкгын 
адамы, ол тебелескумар кимсе! Шийрин сездин гадасы емес. 
Бундай сулыу кдтарларды сиз жазсаныз инанар едим. Сонда 
мен езимди дуньядары ен бахытлы инсан деп, хеш кимнин 
колы жетпейтурын жети хат аспаннын териндеги жарык 
жулдызра тенеп суйсинер едим. Эттен, сиз маран бундай хат 
жазбайсыз! Сизден усындай хат алатурын бахытлы нашарды 
кыялыма да келтире алмайман. Келтире алмай турып, сол 
дуньяда еле бар-жоры нэмелим бир сулыуды кызранып 
кетемен.
Турдымурат бул хатгы китаптан я газетадан кеширген. Я 
шайыр тэбиятлы кимдур жазып берген. Сонын ушын да бул 
тенеулерди езиме кабыл ете алмас едим. Олар етирикгей еди 
кыялыма!
Яки, сыртлай тентек керинген менен жан дуньясы сулыу 
ма екен ол урныккырлын. деген де бир ой келип калады 
гейде. Адамлар «есерсок болмай ер болмас» — деп накыл 
етеди 
рой
. Гейде ушып-конып журген женилтек нашарларды 
женгелери, «еле керерсиз, усындай кызлар турмыска шыкса 
тез басылып, енедей хожалык болып кетеди», — деп баха 
берер еди. Билмедим!..
Кейткенде де бул хат менин кеулимди сергиткен еди. 
Турдымуратты кднша жактырмасам да уакгы-уакты хеш ким 
жокта жанагы катарларды теренирик мэнисин шарып окып, 
кайтадан к и тап ты н ар асы н а салып жасырып кояман. 
«Химия» сабакльпы еди, менин сол сырымды жасырып 
туратурын китап. Кеште уйыкларан уакгымда да оны дасты- 
р ы м н ы н
асты на койы п жатаман. Женгелеримнин тауып 
алыуынан коркаман. Х,еш уакытта олар китапларымды тинт- 
пейтушнын билсем де, езиме-езим сак болыуды кэлер едим.
Бир куни хатгы Жуларра кврсетгим. Кимгедур сырлас- 
кым келе берди. М енин Жупардан жакын ишки сырымды 
буклей айтатутын достым жок еди. Ол хатгы окып болганша 
гэ жузи кызарып, ге кулимсиреп хэр мукамга денди.