Муратбай нызанов ашык

uibiFaxyFbiH 
б о л д ы . Э с и р е с е , г у з д и н а я з л ы к у н л е р и баслан- 
раьща д э с т у р х а н б а с ы н д а б и р д е н , к е к ж о т е л д е й бууы нды рьщ
ж етел к ы с а д ы д а , ж е г е н и н к а й т к ы л ы п к о й м а у ы у ш ы н аузын 
б а с ы у ы м е н е н и ш к и ж ай ра к е т е д и . Т и л е у х а н д э р х э л изинен 
б а р а д ы . Ж е т е л и б а с ы л г а н с о н ш а й - с у у ы н б е л е к л е п береди.
А р а с ы е к и -у ш ж а с т а н п а р ы к к ы л а т у г ы н С у л ы у х а н н ы ц
с и н д и л е р и д е а г а с ы н ы н ж о л ы н д а п э й и к б о л ы п , албы расы п 
к а л ад ы . Б у л ж ардай т е з - т е з т э к и р а р л а н ы п т у р р а н н а н кейин, 
у й и ш и н д е у й р е н ш и к л и а у х а л ь а а й л а н р а н . Л е к и н , оны 
И с м а й ы л д ы н к е р г е н и н е к а т т ы к ы с ы н а р е д и о л а р . С о н ьщ
у ш ы н д а И с м а й ы л Г е н ж е м у р а т т ы н м и р э т л е р и н е ж ок 
ж ер д е н б а х а н а та у ы п к ал ы уга х э р е к е т етед и . Б ун д а й д а устазы 
д а о н ы а р ты к к ы й н ам ай д ы . Л е к и н , а н ы к ал ы п кетк и си келсе, 
х э м м е д э л и л и н б и р п улра а л м а й д ы . О л у а к т а И см а й ы л да 
у н с и з ер е б е р е д и .
— Т ун я р ы м ы н д а у й к ы м ш ай д а й аш ы л а д ы , — д ед и бир 
с а п а р ы Т и л е у х ан И с м ай ы л р а. — Н е е к е н д е п о й л ан сам , усы 
а г а н н ы н н э у к а с ы . « Ж а м а н а й т п а й ж а к с ы ж о к » , м ы н а 
урраш ы лард ьщ и зи н е б и р к ар а д о м а л а к ере 
Foftca 
д еп едим...
— б й д е м е н ж е н ге, Г ен ж ем урат еле ж ак сы б о лы п кетеди.
Т и л е у х а н бул г э п л е р д и о р та р а с а л г а н д а к ы зл а р ы н ь щ
е с и т к е н -е с и т п е г е н и н е м э н и б ер м ей д и . Т е к «уррашы» деген 
у ак ы т т а С у л ы у х ан н ы н я Г у л и м х ан н ы н о л ы й ы п караганы н а 
к е з и ту си п кетсе, д э р х э л ж ууы п ш аяды .
— С а х н а д а ж а м а н к а т ы н л а р д ы н р о л и н о й н а й б ер и п , 
а у зы м к э л и п а л ы п к е т к е н к ы з ы м . О р ан м а г а н к е з и н д и
а л а р т п а й -а к
рой
.
— К ум ар ан алы кты д а о й н аган сы з 
f o
, 
апа!
— О -о ! К у м а р а н а л ы к д еген ! — Т о л к ы н л а н ы п кетеди 
б у н д а й д а Т и л е зх а н . — Х ан ал д ы н д а ал ты н т а б а к т а турран 
б а л а с ы н ь щ ге л л е с и н к е р г е н д е к е з и н е ж а с а л м а й ай тк а н
г е п л е р и н б и л еси з бе?!
Т и л еухан езл и ги н е кайтады . С о н гэп ти Х ан зад а тэрепке 
б у р ад ы . К ы зл а р ы
ш ы р ы п
к е т к е н н е н к е й и н б асл а й д ы бул 
г э п т и .
— С о л г э п т и у м ы т ы н к ы р а п т у р а й ы к , ж е н ге , — д ей д и
И с м а й ы л
OFaH.
140

---

— ХаУ--хау.. мына баланын еси дурыс па! Еркек киси де 
нашарды умыта ма екен? «Кдрамаганнын катыны кетеди» 
дегенди би лесен бе?
Исмайыл мыйыктан кулип, басын ийзейди.
— У у а й ы м е т п е , к э й н и м . А м анлы к болса бэрине 
улгересен! О-о! Адымына бир кыз!
Бир кулапл булар тэрепке туриули журетугын Сулыухан, 
кирип-ш ы ты п ж урип И смайы лга кез астынан карайды. 
Ойында не бар екенин билгиси келеди онын. Ханзада окыуга 
кетерде Исмайылга да, апасына да хабарласпай, азропортка 
бирге ш ы кканда оган да хеш нерсе айтпай кеткели езгеше 
болып жур ол! Ханзада арадан шыкса, бул этирапта езине 
бахталас бола алгандай сулыу кыз жок екенин биледи де!
Л еки н , И см ай ы л д ы н ауыр минезлилиги, тегинликте 
езгеге карай бермейтутын туйыкльпы оны кыйнап кояр еди. 
Егер анасы куртгай жердемлесип жиберсе, аржага хеш геп 
еди. Л ек и н , анасы ез кызына женге бола ала ма! Онын 
устине, капылып аузынан Ханзада туспейди. Екеуин косса 
буны туп-тууры бейиш ке апаратугындай.
Булардын хэммесин Исмайьш сезер еди. Сезгени ушын 
да колдан келгенинш е олардикине бармауга херекет етеди.
Бирде кууаныш, бирде капашылык кисинин ядынан тез 
кетериле гойм айд ы . Кдлаберсе арадан онша кеп уакыт 
етпеген б о л с а ... И см айы л да жазыу столында отырып, 
Ханзада хаккында кыял еткенин абайламай калады. Ондайда 
авторучкасын кагазга узынына таслап койып, бир мушын 
еки касы н ы н арасына тиреп, бираз отырып калады. «Бир 
мертебе де хат жазбады я, деп ойлайды кеули алгау-далгау 
болып. — С онш елли ядынан тез кетерилгеним бе? Аязлы 
кеште к е п и р устинде турып,айнымаслыкка серт етискен 
меуритлерди калай демде умытагойды? Ол Баршын болып 
менин у эд ем ди алы п еди. М ен Алпамыс болып.. Е нди 
соны н бори ж алган болганы ма? М енин коллары м ны н 
орнында баска бир коллар ийнинде турса... Баска бир инсан 
онын суйриктей саусакдарын сыйпалап... Олар айлы кеште 
бир денете айланып, соуле берсе. Як! Болыуы мумкин емес. 
Егер б о л ы у ы м у м к и н б о л с а , ол м а у р и т л е р д и м ен
кермегеймен! М ейли, дуньядан коз жумып болса да..!»
141

---

Усы ашыу менен ол авторучканы каттырак кысымлайды. 
KaFa3 бети н де гейде е зи де о к ы п ту с и н е алмайтурын 
кумырска из жазыулар изли-изинен кагаз каралайды. Бир, 
еки, уш... бес бет. Окып кореди. Байланыспайды. Ширип, шьгг- 
шыт узилип кетейин деп турран а р к а н а мегзейди. Кагазды 
уумажаклап-уумажаклап айнадан дал а га атады. Бул аухал 
кен седе жуз берсе, кагазлары н ж ы й н асты р ад ы да унге 
кайтады, уйде болса, тесеккс жатады. Енди езин кыйнараннан 
пайда жок. Итибарлы бир жуумак жаза алмайды.
Кунтыйып изине тускен миннет нэтийже берди. Бэхэр 
б ай рам ы н ы н алды нда м о н о гр аф и ян ы н еки н ш и белими 
таяр болды. Оппанентлер макуллады. Илимий басшысына 
унады. М ийнетти илим ий кен ести н додалауы на койды. 
Генжемурат Таш кентке ези менен бирге барды. Бас-кас 
болды. Кенесте мийнет бир ауыздан кабыл етилди. Енди 
Исмайыл республикадары ен жас илим докторы еди.
— Мен максетиме еристим! —деп Генжемурат оны сол 
жердиц езннде кушаклап алды. — Айггым ба, сеннен улкен 
илим п аз шыгады деп?! Айттым! Сен еле докторлы кты н 
гаштин суриудин кандай екенин билмейссц. Мен билемен! 
Мен билемен мына кар баскан! К ез айдын болсын! Кэне, 
енди уйинде телефон болганда, анан бийш араны н тебеси 
кекке жетер еди. Хе, айтпакш ы, женгене айтамыз, барып 
к у у ан тад ы ! Як! А й т п а й м ы з, ш ы д ай м ы з! К дты н адам 
«суйинши» деп бир нэрсесин алып кайтады. Сен барганша 
куте турады. Ж аксы хабардын ерте-кеши жок.
Исмайыл OFaH миннетдарш ылык билдирмекши болып, 
ауыз жаскараннан оны иркип, сейлетпес еди.
— Билемен, не айтатугынынды. Бери езиннин мийнетин! 
И злениуш илигиннин жемиси.
Олар Анхор бойындары кафеде мэж илиске катнаскан- 
ларра шай берди. Докторлыкты жууды. Отксн гузде Исмайыл 
бул жерде дслбедей болып отырып, жалрыз ези вино ишкен 
еди. Бугин кепш илик. Ол бугин хэмменин незсринде. Егер 
сол сапарры оф ициантка келиншек хэзир кергенде хайран 
калар еди. Ж аксы-эм еле Исмайыл оны н ссинде де калган 
ж ок. М ы нсанеки хуранда. И см айы лды н ози де бирдей 
арн аулы к и й и м д еги о н л аган н аш ар д ы н кай сы сы ким 
екенин айыра алган жок.
142

---

Бугин кесадар жигиттин колында коньяк хэм вискилер 
а й л а н а д ы . С о н д а
ол биринши мэрте коньяк ишип керди. 
В и с к и д е н
корыкты. Элле кандай шет елдин арагы болса 
керек, оны ишип отырганлардын ези де санаулы, биреу-екеу 
еди.
— Бугин иш! — деди Генжемурат OFaH. — Хеш кимнен 
тартынба! Бугин хакылысан! Биз бенен зэнгилессен бугин! 
Сен ушын мен де елиу грамм — елиу грамм ишемен. 
Аллатаала тап
усындай шадлы кунде меннен аманатын 
алагоймас.
Кейинги уакытлары ол хэр кандай жаьдайды мойнына 
алып, дунья менен хошласып атыргандай сезлерди ети 
шимиркенбей айтатурын болып кеткен еди.
— Жаксы нийет кылын! — деуден ары тэселле бере 
алмады Исмайыл.
Мийманлар кеп ишпейди екен. Яки, коньяктин нашеси 
сондай ма?... Исмайылдын ези де сол сапаргыдай мэс 
болмады. Есин жойтпады. Тенселмеди. де.
Ертенине Генжемурат оны Ташкентте калдырып, ези 
ауылга кайтгы. «Бир-еки кун деминди ал, шемби куни бэхэр 
байрамына парад болады, соны кер» деди OFaH. Исмайыл 
калды. Хакыйкатында да ол бес-алты айлык тынымсыз 
мийнеттен зорьпарлык дережеде шаршаган еди.
Ол еки кун дауамында мийманханадан шыкпастан тас 
катып уйыклады. Азанда бэхэрги куяш айнадан еки есе 
кызыу алып, манлайын куйдирип баратырганда барып 
найлаж оянар еди. Шып-шып терге тусип атырганын кереди 
сонда. Ериншеклик пенен уйкы ашыу ушын ваннага кирип 
бет-кол жууады. Кейин азангы 
x ayaF a 
теменге тусиу хаккында 
ойлап турады да, оны да тусликке калдырып, кайтадан 
орнына жатады. Енди ол кун тусетурын тэрепине аягын 
каратады. Аяк адамнын бет-жузине Караганда шьшамлырак. 
Терлемейди. Бир заманнан кейин куяш кублага ауып, айна 
келенкеде калады. Оган дейин бэрибир Исмайыл кайтып 
уйыклакан болады.
Бэхерде кешкурынгы хауа жудэ жагымлы еди. Апрельдин 
салкын самалы. Сэуирдин самалы дейди оны бизлер жакта. 
Тондырмайды, ыссылатпайды. Усындайда канша жол журсен 
де шаршамайсан. Лекин Исмайылдын баратурын жери жок.
143

---

Хеш ж акка журмейди. Паркке барыу да бир ези ушын ерси. 
ТашГУдын, жатакханасын ол усы еки кун ишинде тары бир 
мэрте ойлап керди. Ойлады да дэрхэл езин тыйды. «Сокыр 
хасасын бир мэрте жойтады» деген, сен еки кезин жайнап 
ту р ы п -ак «хасац»ды еки мэрте жойткансан! Бир ислеген 
кэтеликти еки мэрте тэкирарлама.
К еш ед е байрам га таярлы к 
к ы з р ы н
еди. Хэр жер-хэр 
жерде кы зы л жалаулар. Кызыл борлатка ак пенен жазып 
койы лган ш акырыклар керип илдириули. Тротуарда болса 
к и ш к е н е б ал ал ар ы н ерткен к ели н ш ек л ер. Балалардын 
к о л ы н д а уш б ет и к ы й ы к ш а ети п и ш к е кайы рылран 
байракш алар. Ауызларында болса кораз кант.
Исмайыл байрам куни азанда ерте турды. Орайлык май- 
данра барыу керек. Парад сэскеде басланады. Бирак, ертерек 
барм асан хэм м ени и изинде каласан. Уакты-уакты екшене 
м инип умтылган менен тамаша кергендей болмайсац! Расын 
а й т к а н д а н е г е а д а м л а р д ь щ усы п ар ад ты кери уге 
ынтытатурынына хайран кдлар еди ол. Бэри езиндей адамлар.
— С афда авиасозлар ишчилари келмокда!
Я ш аси н...
К е й и н х эм м е ге айты латуры н уйренш икли кошамет. 
Л ек и н , саптарылар бул гэпти тек езлерине каратып айтып 
атыррандай кеуиллери квтерилип калады.
— С аф да Таш кент Давлат Университетининг чет тиллар 
ф акультета талабалари!
Бул гэп лер еле Исмайылдын кыялындары бэлент пэруаз 
ш акы ры клар еди. Л екин, усы кыял оны майданра шакырды. 
Х акы й каты н да да Ханзадалар етеди бугин саптан. Бэлким, 
к е р и п калар. Бул керм есе ол керер. Мьщ адамнын ишинен 
б и р адам ды излеу де камтэме кыял еди негизинде. Бирак, 
И см ай ы л бул ойдан камтэме болмады. Рас инанды. Тэрдир 
о г а н усы р ет к и кууаны ш устинде сарынышлы дийдарлар 
у ш ы р асы у ы н н есип етпес пе екен?!
Н е с и й б еси н е бола ол тамаш агейлер арасынан биринши 
к а т а р д а н ж ай алды. У зы ны на кеткен майданш ада хэмме 
и н т и за м л ы би р ж и л ке дизилгендей дуп-дузиу турар еди.
П а р а д б а с л а н д ы . Б и р и н ш и б олы п Р ес п у б л и к ан ы н
м анлайта тиккен окыу орны студентлери ТашГУ ете баслады. 
И с м а й ы л д ы н ж уреги ханасы на сыймай урып турды. Хэзир
144

---

•губинен Ханзада етеди. Арасы кеп болса жети-сегиз метр. 
Л е к и н ,
сол жети-сегиз метрге карай бир кэдем де атлай 
алмайсан. Еки метрден бир милиционер.
— Сафда Ташкент Давлат Университетининг узбек тили 
ва адабиёти факультети студентлари угмокда.
«Еле емес» деп ойлап койды ишинен. Шет тиллер 
кейинирек етеди. Бирак, булардыц арасынан излеген 
адамынды тауып алыу кыйын еди. Жигитлердин бэринин 
устинде ак кейлек, кара шалбар, кара галстук. Кызларда кара 
юбка, ак кофта. Кофтасыньщ шеп ениринде гулдей етип 
байланган кызыл лента кыстырылган. Хеш кайсысынын 
бир-биринен паркы жок. Инкубатордын шежелерине мегзес.
— Сафда!...
И см айы л кезл ер и н е исенер-исенбесин билмеди. 
Отызлаган окыушылардьщ алдында, биринши катарда сол 
баяты караторы Байсынлы кыз киятыр еди. Саптагьшардын 
хэммесинин нэзери алдында. Биреу-биреуди кериу мумкин 
емес. Ол саптагылардан тынбай Ханзаданы излер еди.
— Хосила-а!, Хосила! — деди бир уак из бетге турган бир 
кыз. Исмайыл изине жалт бурылды да, дэрхал кайтадан сапка 
тигилди. 9 з и сезбеген халда жэне жанагы Хасиланы 
шакырган кызды изледи. Изде «Хосила» деп кишкене 
байракшаны силтеп турган кыз Ханзада еди! Ол кезлерине 
исенбей кайта-кайта ашып-жумып карады. 9зи! Ханзада еди 
ол! Исмайыл сапка карап емес, изге карап айланып алды. 
Енди Ханзада да оны керди. Кезлери кулимлеп кетти. 
Топлымды жарып алга жургенин билмей калды.
— Хау-у! Сенбисен?! Ырас-ак езинбисен!
Кууаныш хэм кэз жас кэринди онын жузинде.
— Ханзада! Сенбисен?!
— Мен! Мен 
f o
!
Олар адамлар арасынан бир-бирине карай умтылар еди. 
Ханзада алга, Исмайыл кейинге карай! Ара бир атлам, лекин, 
жакынласыу мушкил еди. Майданда болса «ура»лаган дауыс 
бири-бирин е уласы п, ж ер-кекти жангыртып атыр. Ол 
жантырыклар булардын кулагына кирип шыкпады.
Олар ушырасты. Кутилмегенде ушырасты булар. Исмайыл 
оны туу сыртынан сапта керип калганына-ак риза еди. Мине, 
енди карсы алдында. Суйиклисинин суйриктей саусакдары 
онын ыссы алаканында.
145

---

— Кашан келдин?
— Мени изледин бе?
— Сапта неге жоксан?
— Мен Хасиланды кердим!
— Кандай кууанышлы кун-э бугин?!
Булар бир-биринен жууап кутпейтуп.ш сауаллар ели.
Элленемирдс олар ез халларына келди.
— Кашан келдин? — деди Ханзада Исмайылга кайтадан.
— Уш-терт кун болды.
— С о н н а н б ер и м ен и и з л е м е д и н б е? — Ханзада 
И см ай ы л га ер кел ен и п кы я бакты , И см айы л не жууап 
айтарын билмей гибиртиклсди.
— 0 к п ел сд и н я?'
— Яге, кыз балага да жигит екпелей ме?
— бкпе-ле-ди -ин! Билемен.
— 0 з и ц неге парадтан етпедин?
— Справкам бар еди, бийтапланып калдым.
— Кэнс? — Исмайыл Ханзаданын пешанасына алакднын 
басты. — Ы ссылыгын жок. Алдапсан! Барып-барып жаман 
уйренип кети>‘ин мумкин. Бар болып турып «жок» дейсен, 
cav болып турып «ауырыуман» дейсен...
Ханзада сынкыядап ку.жн Исмайылдын пени тымсаллап 
турганын тусиндн.
— Б ир ж ердс о т ы р ам ы з ба? — дедн ол И смайылга. 
— Кешеде жаксы сейлесе тлмаймыз. Азггылажак гэплср, о-о, 
гыгылып атыр.
— Ссндс ме, менде мс?
— Мснде-е!
— О ч д а м и р э т е з и н н е н болады е к е н , — деп кулди 
И см ай ы л хэм изн нш е косы п койды . — О йнап айтаман. 
Ресторанга барамыз. Мен доктор болдым, соны жууамыз.
— О-хо, кутлы болсын. «Еринбегсн стикши бааады», деген, 
акы ры , максетинизге ериенпенз
— Т олы к емес.
Х анзада «нлсбсрмс* дегендей бир кыял ап кулип койды.
— К а й с ы р е с т о р а н ж а к сы , мен Т а ш к с н т т и ж аксы
б илм ейм ен?
— Р есторан га кеш те барамыз. Х эзир парккс барайык. 
А ^зымы злы тонды ры й-ы п отырып музкдймак жеймиэ
146

---

Олар п ар к те еки адам га ыкш амлап coFbiJiFaH 
скамейкалардын бирине отырды.
— Билемен, екпслисен! —деп гэп баслады Ханзаданын 
ази. — Ата-анан хэр куни кеште о рта Fa ала берсе, 
oaapFa 
не 
айтыуык мумкин?! бэинди менин орныма койып кер.
— Сен менин орныма взинди койып керднн бе?
— Керли м. Лекин, илажым жок еди. Сол ©теген деген 
биреуди сенин менен ушырасып жургенде де кеп айтатугын 
еди уйдин иши. Бир нэрсе керсетсем капа болмайсан ба?