Muqaddima

     Qo'zg'alishning  o'tkazilishi.    Yuqorida  aytib  o'tilgan  jarayonlar  tolalarning  faol 
holatini  saqlab  turishda  juda  muhim.  Ularning  hammasi  qo'zg'alishning  o'tkazilishini 
ta'minlashga qaratilgan.  
     Ma'lum  bo'lishicha,  qo'zg'alishning  toladan  o'tish  mexanizmlari  ikki  jarayondan 
ibborat. Bular  mahallaiy  javob  yuzaga keltirgan  katelektrotonik  signalni  membrananing 
yon  atrofdagi  qismlariga  ta'sir  etishi  va  shu  sohalarda  harakat  potensialining  hosil 
bo'lishidir. 
     Yuqorida  ko'rsatilganidek,  membrananing  ta'sirlangan  qismida,  masalan,  unga 
o'rnatilgan  katod  ostida  depolyarizatsiya  rivojlanadi.  Buning  sababi  tola  ichiga  natriy 
ionlarining  zudlik  bilan  o'tishida.  Tola  ichida  ko'paygan  natriy  ionlari  tola  bo'ylab  ikki 

---

 
 
40 
 
tarafga  tarqaladi  va  membrananing  qo'shni  sohalarini  depolyarizatsiyaga  uchratadi  (13-
rasm). Elektroton deyiladigan bu passiv depolarizatsiya mahalliy javob paydo bo'lishiga 
va  uning  miqdori  membrana  depolyarizatsiyalanishini  kritik  darajaga  yetishiga  sabab 
bo'lishi  mumkin. Bunda  harakat  potensiali  vujudga  keladi  va u  membrananing  yondash 
qismlarini  qo'zg'atuvchi  kuch  bo'lib  xizmat  qiladi.  Demak,  membrananing  qo'zg'atilgan 
qismi  yon-atrofdagi  tinch  holatda  turgan  qismlar  uchun  qo'zg'atuvchi  rolini  bajaradi  va 
shu tarzda qo'zg'alish tola bo'ylab ikki tarafga tarqaladi. 
     Miyelinsiz  tolalarda  qo'zg'alish uzluksiz  holda, tolaning  boshidan  oxirigacha  harakat 
potensiallari  vujudga  kelishi  tarzida  tarqaladi.  Ushbu  hol  harakat  potensiali  yuzaga 
kelishi uchun  zarur bolgan natriy  va  kaliy  kanallarining nerv tolasi  membranasida tekis 
taqsimlanganligiga  bog'liq.  Tola  membranasida  potensiallarning  rivojlanishi  «Bor  yoki 
yo'q»  qonuniga  bo'ysungani  uchun  ularning  amplitudasi  pasaymaydi,  ya'ni  qo'zg'alish 
masofada so'nmaydi. 
     Qo'zg'alishning miyelinli tolalardan o'tishida katta farq bor. Bu tolalardan qo'zg'alish 
sakrab-sakrab,  saltator  ravishda  o'tadi.  Saltator  o'tkazishning  sababi  shundaki,  miyelinli 
tolalarda  potensialga  bog'liq  bo'lgan  natriy  va  kaliy  kanallari  membranada  tekis 
taqsimlanmagan.  Ranvye  bo'g'ilmalarida  ularning  soni  miyelinsiz  tola  membranasidagi 
kanallar  sonidan  200  marta  ko'p.  Tolaning  miyelin  bilan  qoplangan  qismida  bunday 
kanallar  deyarli  yo'q,  ya'ni  tolaning  bu  qismlari  qo'zg'aluvchanlikka  ega  emas.  Bu 
shariitda  bir  Ranvye  bo'gilmasida  vujudga  kelgan  harakat  potensiali  elektrotonik 
ravishda  yondosh  bo'g'imlarga  tarqaladi.  Bu  yerda  membranani  kritik  darajagacha 
depolyarizatsiyalayda  va  yangi  harakat  potensiali  rivojlanishiga  olib  keladi.  Agar 
qo'zg'algan bo'g'ilmaga eng yaqin turgan bitta yoki ikkita bo'g'ilma shikastlangan bo'lsa, 
qo'zg'alisg uchinchi, to'rtinchi bo'g'ilmalarga sakrab otib, ularda harakat potensialini hosil 
qiladi.  Bu  tolada  rivojlangan  va  miqdori  80-100  mv  ga  teng  bo'lgan  potensiallarning 
bo'sag'a potensialidan 5-6 marta ko'p bo'lishiga bog'liq. 
     Qo'zg'alishning  miyelinli  tolalarda  saltator  o'tkazilishida 
ikkita afzallik bor. Birinchidan, bu o'tkazilish energiya sarfi 
nuqtai nazaridan tejamli, chunki faqat membrana yuzasining 
1%  ini  tashkil  qiluvchi  Ranvye  bo'g'ilmalari  qo'zg'aladi. 
Ikkinchidan,  qo'zg'alishning  o'tish  tezligi  miyelinsiz 
tolalardagiga nisbatan juda yuqori. Shu sababdann, miyelinli 
tolalar  nerv  tizimi  muhim  faoliyatlarining  aniq  va  tez 
boshqarilib turishini ta'minlovchi qismlarida ko'p. 
     Nervlarda qo'zg'alishni o'tkazilish qonunlari. Periferik 
nervlarni  tutamga  birlashgan  juda  ko'p  nerv  tolalari  tashkil 
qiladi. Qo'zg'alishning yakka tolalarda va periferik nervlarda 
o'tkazilishi ma'lum qoidalarga bo'ysunnadi.