38
tufayli harakat potensiali (nerv impulsi) hosil bo`lishi mumkin. Qo‘zg‘lishning toladan
o‘tishi ham o‘q silindrning plazmatik membranasiga bog‘liq. O‘q silindri gialoplazmaga
toigan va unda neyrofibrillalar, mikronaychalar, mitoxondriyalar kabi organellalar
uchraydi. O‘q silindri tashqaridan Shvann parda yoki Shvann va miyelin parda bilan
qoplangan.
Umurtqali hayvonlarning aralash nervini tashkil qiluvchi tolalar yo‘g‘onligi,
qo‘zg‘aluvchanligi‘ qo‘zg‘alishning ulardan o‘tish tezligiga qarab asosiy uch guruhga
bo`linadi (1-jadval).
1-jadval
Nerv tolalari tasnifi
Tolalar turi
Diametri (mkm)
Qo'zg'alishni
o'tkazish tezligi
(m/s)
Mutlaq
refrakterlik
davomiyligi (ms)
A-alfa
13-22
70-120
0,4
A-beta
8-13
40-70
-
A-gamma
4-8
15-40
-
A-delta
1-4
5-15
0,8
B
1-3
3-4
1,2
C
0,5-1,0
0,5-2
2,0
Jadvalda keltirilgan raqamlarga ko'ra, guruhni tashkil qiluvchi tolalarning diametri
birinchisidan ikkinchisiga, ikkinchisidan uchinchisiga o'tishi bilan o'rta hisobda ikki
marta kamayadi va hokazo. Shunga yarasha qo'zg'alishning tolalardan o'tish tezligi ham
deyarli ikki baravar sekinlashadi. Qo'zg'alishdan keyin taraqqiy etadigan refrakterlik esa
tola qancha ingichka bo'lsa, shuncha uzoq davom etadi. Demak, tola ingichkalanishi
bilan uning labilligi kamayib boradi.
A-turga mansub tolalarning hammasi miyelin bilan qoplangan. A-alfa turidagi tolalar
skelet muskullarini nervlaydi. Ular orasida murakkab retseptorlar – muskul duklaridan
boshlanuvchi afferent tolalar va skelet muskullarini qo'zg'atib, harakatga keltiradigan
efferennt tolalr tafovut qilinadi. A-beta va A-delta tolalar markazga intiluvchi tolalar
bo'lib, turli retseptorlardan (taktil, ichki a'zolardagi, haroratni va ba'zi bir og'riqni
sezuvchi retseptorlardan) impulslarni MNT ga o'tkazadi. A-gamma tolalar esa afferent
tolalardir. Ular muskul duklarining qisqaruvchi elementlarini nervlaydi.
B-turdagi tolalarga simpatik va parasimpatik preganglionar tolalar kiradi. C-turdagi
tolalarni
postganglionar
vegetetiv tolalar va teridagi
og'riqni sezuvchi retseptorlar,
ba'zi termoretseptorlar, hamda
bosimni sezuvchi retseptorlar
bilan bog'langan afferent tolalar
tashkil qiladi.
Neyronning
o'siqlari
somadan ajralgan holda yashay
olmaydi. Tola kesilgandan keyin
uning
soma
bilan
bog'liq
bo'lmagan
periferik
qismi
halokatga uchraydi. Miyelin va
39
uvalangan tola so'rilib ketadi. Saqlanib qolgan Shvann hujayralari markaziy yo'nalishda
soma tomon o'sa boshlayda. Tolaning markaziy uchi yo'g'on tortadi, undan bir talay
shoxchalar chiqadi. Bu shoxchalardan bir qismi Shvann hujayralari hosil qilgan qinga
qarab, periferik to'qima yoki a'zoga yetib olguncha, bir kecha-kunduzda 0,5-4,5 mm
tezlikda o'saveradi. Natijada o'sha to'qima yoki a'zoda nerv oxirlari hosil bo'lib, ularning
nervlanishi asl holiga keladi. Bu jarayon odatda 5-6 hafta, ba'zan yillab davom etadi.
Nerv tolalarining asosiy vazifasi qo'zg'alishni o'tkazishdan iborat. Bundan tashqari,
neyronlar o'zi nervlaydigan to'qimalarga nisbatan trofik ta'sir ko'rsatadi. Trofik ta'sir
ahamiyatini denervatsiyalangan (nervlardan mahrum qilingan) to'qoma va a'zolarda
yaqqol ko'rish mumkin. Vaqt o'tishi bilan nervsizlantirilgan to'qima va a'zolar distrofiya
va atrofiyaga uchraydi. Masalan, skelet muskuli denervatsiyadan keyin kichiklashib,
kuchsizlanadi. Ushbu trofik ta'sir qisman tola orqali to'qimaga yetib keladigan
impulslarga bog'liq bo'lsada, uni yuzaga chiqarishda akson bo'ylab neyronning
somasidan nervlangan to'qimaga oqib o'tadigan moddalar asosiy rol o'ynaydi.
Impulslarga bog'liq neyrotrofik ta'sur qo'zg'alish o'tayotgan vaqtda ajraladigan
mediatorlarga bog'liq. Bu mediatorlar membranadagi biokimyoviy jarayonlarga ta'sir
qiladi va siklik adenozinmonofosfat (sAMF), siklik guanozinmonofosfat (sGMF) va
boshqa moddalar miqdorini o'zgartiradi. Neyronning trofik markazi hujayra tanasida,
yadroga yaqin sohada joylashgan. Bu yerda sintezlangan oqsil, RNK, mediatorlar va
boshqa moddalar akson bo'ylab hujayra organellalari (mitoxondriyalar) bilan oqib,
presinaptik sohaga yetib keladi. Hozir aniqlanishicha, bu oqim teskari yo'nalishda,
presinaptik sohadan somaga qaratilgan bo'lishi ham mumkin. Quturish, poliomiyelit,
uchuqqa sabab bo'ladigan viruslar va ba'zi bakterial toksinlar teskari yo'nalishda oqib,
periferiyadan MNT ga yetib keladi.
Moddalarning nerv tolalaridagi oqimi aksonlarda yaxshi o'rganilgan. Hozir tez va
sekin akson oqimi borligi aniqlangan. Tez akson oqimida (250-400 mm/24 soat)
mitoxondriyalar, mediatorga to'la pufakchalar, oqsillar neyron tanasidan tola oxiri –
oxirgi tarmoqlargacha tashiladi. Bu oqim akson ichidagi mikronaychalar va
neyrofilarnentlar shikastlanganda, hamda aksonda ATF va Ca
2+
yetishmovchiligida
to'xtaydi.
Sekin akson oqimi – bu umuman aksoplazmaning oqimidir. Bu oqimda
aksoplazmadagi unsurlarning (oqsillar, mikronaychalar, neyrofilarnentlar, RNK, ion
kanallari va nasoslari) hammasi ishtirok etadi. Akson o'rtasidan qattiq bog'lansa,
periferik qismidagi aksoplazma oqishda davom etadi va tolaning bir qismi bo'shab,
ingichkalashadi. Markaziy qismining oxiri esa somadan oqib kelayotgan aksoplazmaga
to'lib,shishib ketadi. Sekin akson oqimining tezligi 1-4 mm/24 soat. Bu oqim tolalarning
o'sishi va qayta tiklanishida (regeneratsiyasida) muhim ahamiyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: 
