Muqaddima

SHARTLI REFLEKSLAR TASNIFI 
Shartli  reflekslarni  tasnif  qilishning  bir  nechta  tamoyili  bor.  Shartsiz  ta‘sirotning 
biologik ahamiyati jihatidan hayotiy (ovqatlanish himoya va boshq.), zooijtimoiy (jinsiy, 
otalik,  o
‘
z  hududini  himoya  qilish)  va  o
‘
z  o
‘
zini  rivojlantirish  (tadqiqot,  taqhd  qilish, 
o
‘
yinlar o
‘
ynash) shartli reflekslar ajratishadi. 

---

 
 
279 
 
Shartli  rsflekslarni  organizmning  har  bir  faoliyatiga  bog
‘
lash  mumkin.  Faoliyatlarga 
ko
‘
ra„  ikkita  katta  guruh  —  harakat  va  vegetativ  sharth  reflekslar  tafovut  qilinadi. 
Harakat  reaksiyalari  asosida  juda  ko
‘
p  asboblarni  ishlatishni  talab  qiladigan 
(instrumental)  shartli  reflekslar  hosil  qilish  mumkin.  Ba‘zan  bunday  reflekslar  shartsiz 
refleksning  nusxasiga,  ba‘zan  xohish  bilan  bajariladigan  xatti-harakatlarga  o
‘
xshab 
ketadi. 
So`lak  ajralishi  shartli  refleksi  mumtoz  vegetativ  shartli  refleks  hisoblanadi.  Barcha 
ichki a‘zolarning faoliyatini sharth reflektor nazoratga olish mumkin. 
Shartli  refleksni  hosil  qilish  jarayonida  shartli  signalni  qabul  qiluvchi  retseptorga 
qarab, eksteroretseptiv, interoretseptiv va proprioretseptiv shartli reflekslar ajratiladi. 
Ko
‘
z,  quloq,  oglz  va  burun  bo
‘
shlig‘idagi,  teridagi  retseptorlar  yoki  tashqi 
retseptorlarning  shartU  signalni  qabul  qilishi  asosida  hosil  bo`lgan  shartli  reflekslar 
eksteroreseptiv shartli reflekslar deyiladi. 
Ichki  a‘zolar,  qon  tomirlar  retseptorlari  qo
‘
zg
‘
alishi  bilan  bog‘liq  bo`lgan  shartli 
reflekslarni interoretseptiv shartli reflekslar deydilar. 
Muskul,  pay  va  bo
‘
g
‘
in  xaltachalaridagi  retseptorlarni  qo
‘
zg
‘
atish  yo`li  bilan  hosil 
qilinadigan shartli reflekslar proprioretseptiv shartli reflekslar deb ataladi. 
Shartli signallarning tabiatiga bog‘liq holda tabiiy va sun‘iy shartli reflekslarni tafovut 
qilish  mumkin.  Tabiiy  shartli  reflekslar  shartsiz  ta‘sirlovchining  tabiiy  xususiyatlariga 
(masalan, ovqatning hidi va tashqi ko‗rinishiga) hosil bo`ladi. Ovqtning o
‘
ziga aloqador 
bo`lmagan,  ammo  ovqat  bilan  birga  takrorlanadigan  boshqa  signallarning  hammasi 
qongiroq, yorug‘lik va boshqalar) sun‘iy shartli reflekslarni vujudga keltirishi mumkin, 
Shartli  signalning  tuzilishiga  kola,  sodda  ta‘sirlovchiga  (tovush  yoki  yorug‘lik),  bir 
nechta tarkibiy qismdan iborat bo`lgan ta‘sirlovchilarga (masalan, ayni bir vaqtda tovush, 
yOrug‘lik  va  teriga  mexanik  ta‘sirot),  birin-ketin  beriluvchi  (oldin  tovush,  keyin 
yorug‘lik,  undan  keyin  terini  ta‘sirlash)  ta‘sirlovchilarga  shartli  reflekslar  hosil  qilish 
mumkin. 
 Shartli  reflekslarni  tasnif  etishda  etiborga  molik  muhim  xususiyatlardan  biri  shartli 
va  shartsiz  tasirlovchilar  o'rtasidagi  vaqt  nisbatidir,  shunga  qarab
?
shartli  signal  shartsiz 
ta‘sirot  bilan  deyarli  bir  vaqtda  berilganida  rivojlanadigan  shartli  reflekslar  va 
kechiktirilgan shartli reflekslar ajratiladi. 
Agar  sodda  shartsiz  refleks  shartli  refleksga  asos  qilib  olinadagan  bo`lsa,  birinehi 
tartibdagi  shartli  refleks  vujudga  keladi.  Ammo,  shartli  refleksni  ilgari  hosil  qilingan 
shartli  refleks  negizida  ham  vujudga  keltirish  mumkin.Masalan,itda  qo
‘
ng‘iroq 
chalinishiga  ovqatlanish  shartli  refleksi  mavjud.  Bu  birinehi  tartibdagi  shartli  refleks, 
hisoblanadi. Endi bu refleksning shartli signaliga. ya‘ni qo
‘
ng‘iroq tovushiga — terisini 
qashish kabi yangi befarq sig- nal qo'shiladi. Tajriba bir necha marta takrorlanadi: awal 
teri  bir  necha  laxza  qashib  turiladi,  so
‘
ngra  qoligiroq  chalinadi.  Ilgari  teri  qashilganda 
hech  ovqat  berilmagan  bolsada,  ana  shunday  takrorlanishlardan  keyin  faqat  terini 
qashishning  o
‘
zi  shartli  refleksni  vujudga  keltira  boslilaydi.  Demak,  ikkinchi  tartibdagi 
shartli  refleks  hosil  boldi.  Ana  shunday  yol  bilan  uchinchi  va  yuqori  tartibdagi  shartli 
rsfiekslarni hosil qilish mumkin. Yuqori tartibdagi reflekslar odamda osonlik bilan hosil 
bo`ladi va fikr yuritishning asosi bo`lib xizmat qiladi.