Muqaddima

SO’RILISH MEXANIZMLARI 
Ingichka  ichakda  so
‘
rilish  jarayoni  sust  tashilish  mexanizmlari  tufayli  (osmos, 
diffuziya va filtrlanish yo`li bilan) va faol energiyaga muhtoj mexanizmlar asosida sodir 
bo'ladi. Konsentratsiyasida farq bo`lgan eritmalar o'rtasida diffuziya kuzatiladi. Uzluksiz 
Broun  harakatidagi  modda  molekulalari  kontsentratsiyasi  yuqori  bo`lgan  eritmadan 
modda  miqdori  kam  bo`lgan  joyga  o'tadi.  Modda  konsentratsiyasi  eritma  hajmida 
tenglashgan zahoti diffuziya to'xtaydi. Konsentratsiyasida farq bo`lgan eritmalarni ajratib 
tumvchi  yarirn  o`tkazuvchi  membrana  orqali  erituvchining  tashilishi  osmos  deyiladi 
Osmos  jarayoni  erituvchini  eritmaning  konsentratsiyasi  past  bo`lgan  joydan  erigan 
moddalarni  otkazmaydigan  membrana  orqali  eritma  konsentratsiyasi  yuqori  bo`lgan 
joyga  o'tishini  ta‘minlaydi.  Tirik  hujayralar  membranasi  suv  uchun  yuqori 
o'tkazuvchanlikka  ega,  ayni  vaqtda  Eriydigati  moddalar  uchun  o'tkazuvchanligi  ancha 
kam. Bu membranani shartli ravishda yarim o
‘
tkazuvchi deb hisoblash mumkin. 
Membrana  ikki  tomonidagi  suyuqlikning  gidrostatik  bosimidagi  farq  tufayli 
eritmaning membranadan o
‘
tishi filtrlanish deyiladi. 
Sust tashilish mexanizmlari suyuqlik va moddalarni ikki tomonlarna ichakdan qonga 
va qondan ichakkao'tishiga imkon beradi. 
Faol  tashilish  esa  bir  tomonga  qaratilgan.Bu  mexanizm  asosida  moddalar 
konsentratsion va elektrokimyoviy gradiyentga qarshi harakat qiladi. Faol tashilishning у 
ana  bir  nechta  xususiyatlari  bor:  u  energiyaga  muhtoj,  kislorod  yetishmovchiligi,  past 

---

 
 
200 
 
liarorat  almashinuvni  ingibirlovchi  moddalar  faol  tashilishni  sekinlashtiradi.  Faol 
tashilish  yuqori  tezlikka  ega,  faol  tashiladigan  moddalar  o'rtasida  ularning  so
‘
rilish 
jarayonida raqiblik (konkurent) tormozlanishi kuzatiladi. 
Faol  tashilishni  maxsus  oqsil  molekulalari  —  tashuvchilar  yuzaga  chiqaradi. 
Tashuvchi  moddani  membrananing  bir  yuzasiga  tegab  turgan  suyuqlikdan  (modda 
miqdori  oz  bo`lgan  eritmadan)  o
‘
ziga  biriktirib,  modda-tashuvchi  kompleksini  hosil 
qiladi.  U  membrananing  ikkinchi  tomoniga  olib,  moddani  o`zidan  ajratadi  va 
membranannng 
ikkinchi  tomonidagi  suyuqlikka  chiqaradi.  Faol  tashilish  uchun  energiya  manbai 
vazifasini ATF bajaradi. 
Moddalarning  ingichka  ichakdan  tez  so
‘
rilishi  uchun  ichaktutqich  tomirlaridan  qon 
yetarli  miqdorda  oqishi  start    bu  tomirlardan  hazm  vaqtida  bir  daqiqada  750  ml  qon 
o
`
tadi. Uning asosiy qismi (60—80%) shilliq parda tomirlariga to'gri keladi. 
Suv, anorganik moddalar va organik birikmalarning ko'p qismi qonga so
`
riladi. Yog
`
, 
yog‘simon  moddalar  va  yog‘da  erivdigan  birikmalar  limfaga  o'tadi.  limfaga  so'rilish 
tezligi  vorsinkalar  harakatiga  bog'liq.  Vorsinkalarning  bir  meyorda  qisqarishi 
vorsinkaning  limfa  tpmiiidagi  limfani  siqib  chiqaradi.  Bo'shab  qolgan  limfa  tomirga 
moddalar  tezroq  so‗riladi.  Mahalliy  mexanik  va  kimyoviy  ta‘sirlovchilar,  villikinm 
gormoni vorsinkalar qisqarishini kuchaytirib, so'rilishini tezlashtiradi.