Muqaddima

NAFAS FIZIOLOGIYASI 
 
     Organizm  o‘z  faoliyati  davomida  muttasil  energiya  sarflab  turadi.  Energiya 
energiyaga boy moddalar, birinchi navbatda ATF fermentlar yordamida parchalanganda 
ajraladi.  Ammo  sarflangan  energiyaning  o‘rnini  toidirib  turish  zarur.  Buning  uchun 
organik  moddalar oksidlanadi. Natijada ulardan, masalan, glyukozadan suv va karbonat 
angidrid  hosil  bo`ladi<  hamda  ma‘lum  miqdorda  energiya  ajraladi.  Bu  energiya 
makroergik moddalarning (ATF) qayta sintezlanishida ishlatiladi. 

---

 
 
162 
 
     Demak, tirik organizm hujayralariga uzluksir ravishda kislorod yetkazib berish, ularda 
hosil  bo`lgan  karbonat  angidridni  esa  chiqarib  turish  kerak.  Organizmni  kislorod  bilan 
ta‘minlash va karbonat angidridni ajratib chiqarish nafasning mohiyati hisoblanadi. 
     Yirik  hayvonlar  hujayralari  atmosfera  havosidan  bevosita  kislorod  olib,  karbonat 
angidrid  ajrata  olmaydi.  Bu  faoliyat  nafas  a‘zolari  va  qon  faoliyati  tufayli  yuzaga 
chiqadi. 
     Kislorodning  to‘qimaga  yetkazilishi  jarayonini  shartli  ravishda  bir  necha  bosqichga 
bo`lish mumkin:  
1. Atmosfera havosining o‘pka alveolalariga nafas  yo`llari orqali yetkazilishi. 
2.  Kislorodning  alveoladagi  havodan  o‘pka  kapillyarlaridagi  qonga  diffuziyalanib 
o‘tishi. 
3.  Kislorodning qon tarkibida to‘qima kapillyarlariga yetkazilishi. 
4.  Kislorodning to‘qoma kapillyarlaridan to‘qimaga diffuziya yo`li bilan o‘tishi. 
     Karbonat  angidridni  chiqarib  tashlash  ham  shu  to‘rtta  bosqichda  kechadi.  Ammo  bu 
bosqichlar tartibi teskari bo`ladi. Bu bosqichlar uzluksiz ravishda va ayni bir vaqtda sodir 
bo`ladi. Ularni bir biridan ajratish sun‘iy bo`lsada, rasm bo`lib qolgan. Ularni birma-bir 
ko‘rib chiqamiz. 
 
TASHQI NAFAS 
 
     O‘pka alveolalari bilan tashqi muhit o‘rtasida havo almashinishi tashqi nafas deyiladi. 
Uni  ko‘krak  qafasining  bir  me‘yordagi  harakatlari  yuzaga  chiqaradi.  Nafas  harakatlari 
ikki bosqichdan iborat: nafas olish – inspiratsiya va nafas chiqarish – ekspiratsiya. Nafas 
olinganda  kislorodga  boy  atmosfera  havosi  alveolalarga  kiradi,  nafas  chiqarilganda  esa 
karbonat angidridga boyigan havo tashqariga chiqadi. 
     Nafas  olib,  nafas  chiqarishdagi  havo  harakatlari  ko‘krak  qafasi  hajmining  oldin 
kattalashib, keyin kichiklashishiga bog‘liq.