Muqaddima

MARKAZIY XEMORETSEPTORLAR 
 
     Karotid koptokcha, aorta ravog‘idan markazga intiluvchi tolalar kesib tashlangandan 
keyin  ham  giperkapniya  nafasni  kuchaytiraveradi.  Bu  sharoitda  nafas  markazi 
qo‘zg‘aluvchanligining  oshishi  markaziy  xemoretseptorlarga  bog‘liq.  Uzunchoq 
miyaning ventral yuzasida, adashgan va til osti nervlarining ildizlari yaqinida miyaning 
to‘qima suyuqligida CO
2
 va H
+
 ionlari mqidori oshishini sezuvchi uchta soha aniqlangan. 
Bu sohalarga kislota eritmasi bilan ta‘sir qilinsa, o‘pka ventilyatsiyasi keskin ko‘payadi. 
Tabiiy  sharoitda  uzunchoq  miyaning  xemoretseptorlarini  orqa  miya  suyuqligidagi  H
+
 
ionlari uzluksiz rag‘batlantirib turadi. 
     Arterial  qonda  karbonat  angidrid  tarangligining  oshishi  orqa  miya  suyuqligida  
vodorod ionlari ko‘payishiga olib keladi. Natijada nafas markazining qo‘zg‘alish darajasi 

---

 
 
174 
 
ortadi,  nafas  tezlashadi.  O‘pka  ventilyatsiyasining  ko‘payishi  CO
2
  ajralishini 
tezlashtiradi. 
     Markaziy  xemoretseptorlarning  qo‘zg‘alishi  periferik  retseptorlarning  qo‘zg‘alishiga 
nisbatan nafas markaziga kuchliroq ta‘sir ko‘rsatadi, ammo nafasning o‘zgarishi kechroq 
yuzaga chiqadi. 
     Markaziy xemoretseptrolarni CO
2
 emas, faqat vodorod ionlari qo‘zg‘atadi, degan fikr 
ham  bor.  Ammo  karbonat  kislota  nafas  markaziga  eng  kuchli  ta‘sir  ko‘rsatadi.  Buning 
sababi shuki, CO
2 
ning qondan miya suyuqligiga diffuziyalanish tezligi juda yuqori. H
+
 
ionlarining biologik membranalardan o‘tishi qiyin. 
     Chetdagi  va  markaziy  xemoretseptorlardan  keluvchi  impulslar  nafas  markazi 
neyronlarining ritmik ravishda faollik ko‘rsatishi uchun zarur. Karotid koptokchalardagi 
ko‘proq  gipoksemiyaga  sezgir  bo`lsa,  markaziy  xemoretseptorlar  qonda  CO
2
  tarangligi 
ortganda qo‘zg‘aladi. Ulardan hosil  bo`ladigan reflekslar gomeostazda ishtirok etadi va 
nafasni organizmning metabolik ehtiyojlariga moslashtiradi.