Мундарижа сўзбоши

Ekzogen jarayonlar. Nurash va relef

Ekzogen (tashqarida vujudga keladigan) jarayonlar quyosh enyergiyasi va og’irlik kuchi natijasida ro‘y byeradigan jarayonlar bo’lib, Yer yuzasi relefining hosil bo’lishida endogen jarayonlar bilan teng kuchlidir. Yer yuzasida kuzatiladigan murakkab va turli qiyofadagi relef endogen va ekzogen jarayonlarining o‘zaro aloqasining mahsuli. Tabiatda “sof” endogen yoki ekzogen shakllar juda kam uchraydi. Endogen jarayonlar muayan ekzogen fonda ro‘y byeradi. Ekzogen jarayonlar esa endogen relefni soddalashtirishi yoki murakkablashtirishi mumkin.

Yer yuzasida ekzogen agentlar ta’sirida moddalarning ko‘chishi natijasida hosil bo’lgan turli kattalikdagi relef shakllari morfoskulptura shakllari deyiladi. Oqar va yer osti suvlari, okean, dengiz va ko‘l suvlari, shamol, muzlik va qor, tirik organizmlar va boshqalar ekzogen agentlarga kiritiladi. Ularning turlari 4.1.1-jadvalda keltirilgan. Ekzogen agentlarning umumiy samarasi moddalarning yuqori gipsometrik yuzadan pastroq yuzaga ko‘chirilishi bilan belgilanadi. Quruqlikda minyeral moddalarning ko‘chishidagi ekzogen agentlarning hissasi 4.1.2-jadvalda keltirilgan. Bu jadvaldan ko‘rinadiki quruqlik suvlari minyeral moddalarning balansida muhim rol o‘ynaydi. Yerning quruqlik yuzasida bir yil davomida 23,2-25.7 mlrd tonna minyeral moddalar ekzogen agentlar yordamida bir joydan ikkinchi joyga ko‘chiriladi. Buning oqibatida Yer yuzasining relefi o‘zgaradi.

Ekzogen agentlarning haraktyeriga bog’lik holda morfoskulptura, ya’ni ekzogen relef denudatsiya va akkumulyatsiya shakllariga ajratiladi.

Denudatsiya (lotincha-ochilib qolish) nurash mahsulotlarining nisbatan past joylarga olib ketilishi jarayonlari yig’indisiga aytiladi. Denudatsiya oqar suvlar, muzliklar va shamol natijasida ro‘y byeradi, tik yonbag’irlarda esa nuragan jinslar qulaydi va og’irlik kuchi ta’sirida pastga surilib to’shadi. Demak, denudatsiya shakllari nuragan jinslarni boshqa joyga olib ketishilishidan vujudga kelar ekan.

Akkumulyatsiya (lotincha-to‘planish, yig’ilish) deb Yer yuzasida nurash mahsulotlari va organiq qoldiqlarning to‘planish jarayonlariga aytiladi. Akkumulyativ relef shakllari turli mahsulotlarning to‘planishi bilan bog’liq bo’ladi.