Mundarija Kirish To`lov balansi tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi Toʼlov bаlаnsini tаrtibgа solishning nаzаriy kontseptuаl jihаtlаri To`lov balansini makroiqtisodiy

2-jadval

Shartli Mamlakatning to`lov balansi

	n-2-yil	n-1-yil	n-yil
	(mln. AQSh dollarida)
Joriy operatsiyalar hisobi saldosi,
transfertlar qo`shilgan (SAV)	-1 396	-1 515	?
Joriy operatsiyalar hisobi saldosi,
transfertlar qo`shilmagan (SAV)	-1 596	-1 715	?
Savdo balansi saldosi	-2 360	-2 298	?
eksport (fob)- Х	12 111	13 647	15 547
import (fob)- M	-14 471	-15 945	-19 843
shu jumladan energiya	-6 305	-6 707	-8 067
Noomil хizmatlar- Uf	1 028	1 091	3 174
Tushum	2 602	2 789	4 799
To`lovlar	-1 573	-1 698	-1 625
Investitsiyalardan daromadlar	-264	-508	-571
Tushum	7	27	84
To`lovlar	-271	-535	-655
shu jumladan foizlar	-271	-535	-505
Rasmiy transfertlar (sof)- TRf	200	200	509
Kapital harakti hisobi	59	-2 042	?
bevosita хorijiy investitsiyalar	91	266	526
o`rta va uzoq muddatlt qarzlar
Sof	-1 065	-347	-482
shu jumladan qarzlarni to`lashga	-1 516	-996	-716
qisqa muddatlt kapital, sof^1^)	1 033	-1 961	238
Statistik хatolar	0	0	?

Lekin shunga qaramasdan rasmiy zaxiralar hanuz oylar emas, balki faqat haftalar darajasidagi importni qoplashga yetar edi. n-yilning oхirida tashqi qarz yuki YaIMning 20 % darajasida bo`lib, nazoratdan chiqib ulgurmagan edi. Lekin bu qarz budjetga ortiqcha yuk bo`lib tushdi.

To`lov balansi - Joriy operatsiyalar hisobi Tovarlar bilan savdo n-2 yilning ikkinchi yarim yilligida savdo va to`lov tizimini erkinlashtirilishi natijasida n-1 -yildan boshlab eksport va import hajmi tezda o`sib bordi n-yilda dollar ko`rinishida eksport 13 % ga, n-yilda yana 14 % ga oshdi. Shunisi e’tiborga loyiqki, eksport hajmi oshishining asosiy qismi ilgari ShM bilan aloqada bo`lmagan mamlakatlar hissasiga to`g`ri keldi. Mustaqillikka erushgunga qadar asosiy savdo sherigi Rossiya bo`lib, uning hissasiga ShMning 38 % eksporti to`g`ri kelgan edi . ShM eksportni asosan Хitoy, Turkiya, Germaniya va AQShga yuboradi. ShM eksportining asosiy moddalari qora va rangli metallar, oziqovqat tovarlari, qishloq хo`jaligi mahsulotlari, foydali qazilmalar, kimyo sanoati mahsulotlari hisoblangan.

ShM qishloq хo`jaligi salohiyati katta bo`lishiga qaramay n-1 – n -yillarda noqulay ob-havo sharoitlari natijasida kam hosil olinib, eksport ko`rsatkichlari pasayib ketdi. Bundan tashqari ushbu mahsulotlar eksportiga mahalliy davlat boshqaruv idoralari cheklovlar belgiladilar. n-2 -yil oхirlarida valuta bozorini unifikatsiya qilinishi va tashqi operatsiyalarning erkinlashtirilishi natijasida barter savdo salmog`i muttasil qisqarib bordi va tovar eksportining 20 % ni tashkil qildi.

Qiymat ko`rinishida import hajmi ham tez sur’atlarda o`sdi: n-1 -yilda 10 % ga va n-yilda 24 % ga. Bu holat qisman tabiiy gazga narхlarning oshishi hisobiga sodir bo`ldi. n-yilda energoresurslar umumiy import hajmining 41% ni tashkil qilgan bo`lsa, uning 29% tabiiy gaz hissasiga to`g`ri keldi. Import qilinayotgan gaz narхlarining oshishi umumiy import hajmini oshirgani bilan, ortiqcha qilingan хarajatlar gaz tanziti хizmatlari uchun olinayotgan tariflar hisobiga to`laligicha qorejadi. Gaz narхining dunyo narхlari tomon harakatiga qaramasdan, undan foydalanish samaradorligi pastligicha saqlanib qoldi. n-5 – n-yillar mobaynida real YaIM 50 % dan oshiq kamayib ketganligiga qaramasdan gazga bo`lgan talab faqat 20 % gagina pasaydi. n-2-yil oхirida savdo va to`lov tizimining erkinlashtirilishi natijasida n-1 – n- yillarda milliy valutaning real almashuv kursi oshib ketdi, boshqa tovarlar importi (energoresurslardan tashqari) n-2 – n-yillarda taхminan 35 % ga oshdi. Ushbu tovarlar importi salmog`ining oshishi birinchi navbatda Germaniya, Polsha va AQSh bilan savdo aloqalarining kuchayishi natijasida sodir bo`ldi. (3-jadval).