|
Sirt yoki vodiy yassi jar rely`efi. Agar eroziya jarayoni gil toshlardan tashkil topgan bo’lsa, ular sirtlar relyefining vujudga kelishiga sabab bo’ladi, Ular tepalari dumaloq, yassi, yon bag’irlari qiya bo’lgan tepalar bilan bag’irlari va tagi o’simlik bilan keng vodiylarning birgalikda uchrashi xosdir.
Usti gumbasimon yon bag’irlari qiya tepalar bilan keng balkalarning paydo bo’lishiga sabab shuki, gillar suvda bo’kkanda yumshab qoladi va tik yonbag’ir xosil qila olmaydi. Bazi tadqiqotlar sirtlar relyefi hozirgidan ko’ra namroq iqlim sharoitda vujudga kelgan, deb hisoblaydilar.
Daryolar uzluksiz va uzoq vaqt oqimi natijasida uzun hamda murakkab vodiylari vujudga keladi.
Vodiy deb, relyefning uzun cho’zilgan bir tomoni ochiq va bir tomoni nishab chuqurliklarga aytiladi.
Daryo vodiylari tekisliklarga uyib kirar ekan ularni parchalaydi, ayrim qisimlarga ajratib yuboradi.
Natijada erozion relyefi kompliksi vujudga keladi. Ayni vaqtda daryo oqiziqlari to’planib akkumulyativ relyef shakllari hosil bo’ladi.
Ayni vaqtda daryo oqiziqlari to’planib akkumliyativ relyef shakllari hosil bo’ladi. Tekisliklarning erozion akkumliyativ relyefi harakteri vodiyning qanchalik chuqur uyilganligiga, gidrografik tarmoqlarning qiyofasi hamda zichligiga bog’liqdir.
Daryo vodiysing qancha chuqurlashi va umuman joyning erozion parchalanish darajasi, relyef yoshiga qarab ortib boradi. Hudud qanchalik qadimiy bo’lsa, yani eroziya qancha uzoq vaqtdan beri roy bersa, daryolar shuncha chuqur uyilgan bo`lib suvayrig’ich bilan vodiylar tagi orasidagi balandlik farqi shuncha ortadi. Bir xil sharoitda erozion uyilish chuqurligi tekislikning balandligi bilan eroziya bazasi balandligi orasidagi farqqa bog’liq. Erozion o`yilish shu joydagi jinslarning litologiyasiga bog`liqdir. Yaxlit kristalli qatlamlar sekinroq, cho`kindi jins qatlamlari esa ancha tez o`yiladi.
Rel`yefning mutloq yoshi birday bo`lsada, ularni tashkil etgan jinslar tarkibiga qarab vodiylarning chuqurligi va morfologiyasi turlicha bo`ladi. Eroziyaga bardoshli jinslar tarqalgan viloyatlarda erozion rel`yef nisbatan yosh rel`yef xususiyatlarini saqlab qoladi. Yumshoq jinsli tumanlarda rel`yef qisqa vaqt mobaynida eski rel`yef belgilariga ega bo`ladi.
Hududning erozion parchalanganlik darajasi va xarakteri binobarin daryo vodiylari morfologiyasi ham faqat eroziya jarayoni emas, balki tekislikning tektonik strukturasiga bog`liq.
Tekisliklarning gidrografik tarmoqlarini tahlil qilish shuni ko`rsatadiki, yirik daryo sistemalari botiq tektonik strukturalarida - cho`kmalarda, bukilmalarda, sinklinallarda joylashadi yoki yer po`stining yoriqlari va uzilmalari bo`ylab o`tadi.
Erozion jarayon natijasida bora-bora gidrografik tarmoqlar ham o`zgarib ketadi.
Shunday qilib, daryo vodiylari morfologiyasi va tekisliklarni eroziyasi parchalanganligi daryolar ishiga ham, joy rel`yefining geologik tuzilishiga ham bog`liqdir.
Daryolarning bo`ylama profili qiyaligi normalga yaqinlashgach yon eroziyaning roli kuchayadi. Shu bilan birga allyuvi to`planadi. Bu esa o`z navbatida morfologik jihatdan bir necha qismga ajralib qoladi, erozion o`yilgan rel`yef tagida daryoning allyuvial tag jinsi joylashib daryo o`zani mana shu allyuvial yotqiziqlarning o`yilishidan hosil bo`ladi.
Daryo keltirib yotqizgan allyuvidan qayir ya`ni tekislikdagi rivojlangan vodiyning allyuvial jinslaridan tarkib topgan keng yassi va har yili suv bosadigan tag qismi vujudga keladi.
Daryoning eroziya bazasi pasaysa yoki daryo havzasi epeyrogen harakatlar natijasida ko`tarilsa, daryo o`zani tobora chuqurlasha boradi. Eroziya bazasi ko`tarilsa, aksincha daryo etagidan boshlab vodiyda oqiziqlar top`lanishi kuchayadi.
Terassalar hosil bo`lishi, shuningdek, daryo havzasi yuzasidan keladigan oqiziqlar miqdoriga ham bog`liq.
Oqiziqlar ko`paysa akkumulyatsiya kuchayadi, oqiziqlar kamaysa aksincha susayadi. Shunday qilib terassalar hosil bo`lishiga daryolar suv yig`adigan havzalarini butun tabiati, ularning o`simlik qoplami, nurash hamda yuzlama yuvilishning intensivligi ta`sir etadi.
Daryo terassalarining soni, ularning o`zaro va daryoga nisbatan joylashishi ularni tashkil etgan allyuvi tarkibi shu daryo havzasi tarixini o`zida aks ettiradi. Mana shuning uchun ham daryo terassalarini o`rganish mazkur joy paleografiyasini o`rganishda muhim ahamiyatga egadir.
Daryo vodiylarini allyuvial akkumulyativ terassalaridan tashqari daryo tub qirg`og`ida hosil qilgan erozion terassalar ham ko`p uchrab turadi. Vodiyning tub qirg`o`gi qanday jinslardan tuzilgan bo`lsa, erozion terassalar ham shunday jinslardan tarkib topgan. Terassalar va qayirlar xo`jalik katta ahamiyatga ega. Rel`yef tekislik, tuproqlari unumdor bo`lishi va suv yaxshi oqishi sababli terassa va qayirlar qishloq xo`jaligida foydalaniladigan muhim yerlardir.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
