Mundarija kirish I. Tabiiy geografik komplekslarni o`rganishning nazariy masalalari

G‘UZORDARYO — Qashqadaryo viloyatidagi daryo. Qashqadaryoning chap irmog‘i. Uzunligi 86 km. Havzasining maydoni 3170 km². Suv yig‘ilish maydonining о‘rtacha balandligi 1532 m. Hisor tizmasining shimoliy garbiy yon bag‘ridan boshlanadigan Katta О‘radaryo va Kichik Uradaryolarning qо‘shilishidan hosil bо‘ladi. Tog‘lardan oqib chiqqach, tekislikdan oqib Qashqadaryoga quyiladi. О‘rtacha yillik suv sarfi 5,9 m:’/sek. Eng kо‘p suv sarfi 15,9 m3/sek., eng kam suv sarfi 0,31 mUsek. Qor va yomg‘ir suvlaridan tо‘yinadi. Eng kо‘p suv sarfi apr.da (22,5%), eng kam suv sarfi sent.da (3,6%) kuzatiladi. G‘.ning yuqori qismida Pachkamar suv ombori barpo qilingan hamda daryodan irrigatsion kanallar chiqarilgan. Suvi, asosan, ekin maydonlarini sug‘orishga sarf bо‘ladi.

JINNIDARYO — Qashqadaryo viloyati Kitob tumanidagi daryo, Qashqadaryoning chap irmog‘i, boshlanishida Zо‘g‘atasoy deb ham nomlanadi. Zarafshon va Hisor tog‘ tizmalarini tutashtiruvchi Shertog‘ning g‘arbiy yon bag‘irlari (2500 m)dan oqib tushuvchi 100 dan ortiq irmoqning qо‘shilishidan hosil bо‘ladi. G‘arbiy yо‘nalishda oqadi. Uz. 57 km, havzasining mayd. 367 km2. Qor, yomg‘ir va buloq suvlaridan tо‘yinadi. О‘rtacha yillik suv sarfi 1,35 m3/sek (Jovuz qishlog‘i yaqinida). Yillik oqimining 56% bahorgi tо‘linsuv davri (mart— iyun)da oqib о‘tadi. Suv eng kо‘p bо‘ladigan oy — apreldagi о‘rtacha suv sarfi 3,30 m3/sek ga yaqin. Jala yoqqan paytlarda J.dan sel keladi, bu vaqtda suv sarfi sekundiga 46,2m3 gacha (26.3.1970) ortadi.

Vodiy tuprog‘i, asosan, bо‘z tuproq, tekislik qismida och bо‘z tuproq, tog‘lik va balandliklar bilan tutashgan qismida tipik bо‘z tuproqdir.

О‘simlik qoplami xilma-xil. Ilak, rang, qо‘ng‘irbosh, yaltirbosh, momiq, shuvoq, qо‘ziquloq, bodom, qizilcha va boshqalar keng tarqalgan. Hayvonlar va qushlardan mayna, kо‘kqarg‘a, kaklik, yapaloqqush, jaira, yumronqoziq, tulki, chiyabо‘ri, qobon va boshqalar uchraydi. Q.v. tog‘ yon bag‘irlari chorvachilik uchun qulay yaylov, tekislik qismi dehqonchilik uchun serunum. Vodiyda tabiiy gaz, qurilish materiallari konlari, mineral suvlar va boshqalar bor.

Sug‘oriladigan yerlarning tuprog‘i, asosan, tipik va och bо‘z tuproqlar. Kitob — Shahrisabz soyligida kо‘proq qumoq tuproqlar mavjud. Tog‘larda balandlik mintaqalari bо‘ylab tipik bо‘z tuproqlar tarqalgan. Tabiiy florasi 1200 ga yaqin yuksak о‘simlik turidan iborat. Viloyatda 76,6 ming ga о‘rmon mavjud. О‘rmonlarning asosiy qismini archa va saksovulzorlar tashkil etadi. Tog‘ yon bag‘irlari har xil о‘t - о‘simliklari bilan qoplangan, shuningdek, butazorlar ham bor. Tog‘ о‘rmonlari archa, bodom, pista, jiydazorlardan iborat. Tog‘larda na’matak, zirk, chakanda, anzur piyozi, qora zira va boshqalar о‘sadi.

Viloyat hududida 100 dan ziyod qush turi, sut emizuvchilarning 60 turi, sudralib yuruvchilarning 7 turi uchraydi. Daryo va suv havzalarida qumbaliq, ilonbosh, zog‘orabaliq, gulmohi, xramula, qorabaliq yashaydi. Viloyatda Hisor tog‘о‘rmon va Kitob davlat geologiya qо‘riqxonalari joylashgan; Kitob balandtog‘ rasadxonalar majmuasi faoliyat kо‘rsatadi.