Mundarija Kirish I. Nazariy qism

1.2. Dunyoda oltin ishlab chiqarishning zamonaviy ahvoli
Oltin, kumush, mis va sof temir bilan birga birinchi metall sifatida
qadimdan insoniyatga ma'lum. O‘zining jozibadorligi va jilosi bilan insonlar
e'tiborini o‘ziga tortib kelgan bu metall miloddan avvalgi asrlarda
qazib olina boshlagan. O‘sha davrdayoq oltin taqinchoq, zeb-ziynat va boshqa
maishiy jihozlar ishlab chiqarishda ishlatilgan. Qadimgi asrlarda oltin va kumush Yevropa va Yaqin Sharq, Xitoy, Hindiston xalqlari tomonidan ko‘p miqdorda ishlab chiqarilgan va ishlatilgan.
Qadimgi grek va rimliklar oltin qazib olishni yuqori darajada yo’lga qo’ygan.
Asosiy oltin qazib olish markazlari: Afrika, Kichik va O‘rta Osiyo,
Ispaniya, Kavkaz, Vengriya, Chexiya, Armaniston va Ural, Sibirning tog‘li
hududlari hisoblangan.
Qadimgi vaqtda quldorchilik va feodal muhitida oltin qazib olish, qayta
ishlash faqatgina qo‘l mehnati yordamida amalga oshirilgan. Ruda bo‘laklarini
maydalash ham qo‘l mehnati bilan amalga oshirilgan. Oltinning yirik bo‘lakchalarini ushlab qolish hayvonlar terisi va tarnovlarda yuvish bilan amalga
oshirilgan.
O‘sha davr davrlardan bizgacha metallarni eritish, oltin va kumushni
qo‘rg‘oshin qotishmasidan kupellash usulida ajratish, hamda kislotalar
yordamida oltin va kumushni ajratib olish usullari yetib kelgan. Bundan tashqari,
oltinni yog‘li yuzada ushlab qolish va ajratib olish usuli eramizdan avvalgi besh minginchi yillarda ma'lum bo‘lgan. Tarixiy manbalarga ko‘ra, bundan ikki ming yil oldin oltinni ajratib olish uchun amalgamatsiya usulidan foydalanilgan.
Rim imperiyasi tugatilib, feodal munosabatlar rivojlangan o‘rta asr davrida oltin va kumushni qazib olish birmuncha pasaygan. Yevropa uyg‘onish davriga kelib, ayniqsa Amerika qit'asi ochilgandan so‘ng, oltin qazib olish sezilarli daraja oshdi. O‘sha davrlarda qazib olish ishlarida bir qancha o‘zgarishlar qilindi, jumladan, sochma konlarni gidravlik usulda yuvish, rudani suvda yanchish, so‘ngra tarnovlarda yuvish, amalgamatsiya jarayonlari tadbiq qilina boshlandi. Qadimgi va o‘rta asrda qazib olingan oltin miqdori 127ming tonnani tashkil etdi.
XVII asrda oltin qazib olish asosan Braziliya hisobida oshdi, chunki o‘sha
payt bu mamlakatda ko‘plab oltinning sochma konlari topilgan edi. XIX asr
birinchi yarmida Rossiya davlati oltin qazib olish bo‘yicha yetakchilikka erishdi, chunki bu davrda Ural va Sibirning oltinga boy sochma konlari ochilib o‘zlashtirishga kirishildi. Bozorning rivojlanishi, texnika va sanoatning taraqqiy etishi oltin va kumushga bo‘lgan talabni oshirdi, bu esa o‘z navbatida Yangi konlar izlab toppish va ochishga sabab bo‘ldi. Kaliforniya (1848-yil) va Avstraliya (1851- yil)ning boy sochma konlarining ochilishi va tug‘ma oltin konlarning topilishi oltin qazib olishning sezilarli darajada o‘sishiga olib keldi. Ammo bu o‘sishdan so‘ng ko‘p o‘tmay XIX asr 2-yarmida oltinga boy sochma konlarning o‘zlashtirilib bo‘lishi natijasida bu metall qazib olish miqdori kamaydi. Oltin qazib olish miqdorini ko‘paytirish maqsadida bir qancha texnik qurilmalar zamonaviylashtirildi, jumladan, sochma konlardan qazib olish va yuvish ishlari mexanizatsiyalashtirildi, bu o‘z navbatida avval nosanoat deb hisoblangan kambag‘al sochma oltin konlarini ochilishi va o‘zlashtirilishiga sabab bo’ldi. Sulfidli ruda va konsentratlarni qayta ishlash uchun amalgamatsiya zavodlari qurilib ishga tushdi. Sulfidli rudalarni qayta ishlashda shteynga eritib
olish va keyinchalik metall olish usullari ishlatila boshlandi.
Oltin ishlab chiqarish sanoatida ayniqsa ahamiyatli va uzoq ko‘tarilish
1890 yildan kuzatila boshlandi. Bu davrda JARning dunyodagi eng yirik va boy
oltin konlari ochildi va o‘zlashtirila boshlandi. Bir vaqtning o‘zida Hindiston
(1880y) va Alyaska ( 1890 y) da oltin konlari ochildi. 1843 yilda rus olimi
Bagration tomonidan kashf etilgan rudalardan oltinni ajratib olish uchun sinillash
jarayonini sanoat miqiyosida qo‘llanishi oltin qazib olishda muhim o‘rin tutardi.
Bu yuqori samarali usul butun dunyo miqiyosiga yoyildi va hozirda oltin ajratib
olishda eng ko‘p ishlatiladigan va asosiy gidrometallurgik jarayon hisoblanadi.
Rossiyada sinillash jarayoni 1897-98 yillarda Berezov va Kochkar korxonalarida
birinchi bo‘lib qo‘llanildi.
XX asrda dunyoda oltin qazib olish sanoati bir tekis taraqqiy etmadi.
Asrning boshlanishidagi tez sur'atlar bilan o‘sishni 1914-1918 yillardagi 1-jahon
urushi sekinlashtirib qo‘ydi. 1914 yildagi oltin qazib olish sur'atiga faqatgina 1934
yilda erishilib 1940 yilgacha davom etdi. So‘ngra, 2-jahon urushi boshlanishi
munosabati bilan yana oltin qazib olish sur'ati kamaydi, 1970-yilgacha oltin qazib
olish miqdori sekinlik bilan o‘sdi. Oxirgi yillarda oltin qazib olish miqdori dunyo
bo‘yicha kamaydi, lekin 1982-1999 yillarda biroz kutarilish kuzatiladi.
Uning yer qobig‘idagi miqdori 0,000001% xolos (10-5%). Qattiq yerning
bir kilometr chuqurlikkacha boradigan tashqi po‘stlog‘ida kam deganda 5000 000
000 (5 mlrd) t. oltin bor.
Oltin boshqa metallarga qaraganda yumshoq, undan 1/250 000 dyum
1/1000 mm zar qog‘oz (folga) yasash mumkin. 1gr oltinni sal kam 3 km uzunlikka
cho‘zish mumkin (167 yard.masofaga).
Butun dunyoda rudadan rangli metallarni qazib olish jarayoni qimmatlashib
bormoqda asosan buni oltin va kumush misolida ko’rishimiz mumkin. Bunga
asosiy sabab qilib quyidagi omillarni keltirishimiz mumkin:
-Rangli va nodir metall rudalari zahiralarining kamayishi va bu metallarni
olishga ketadigan xarajatlarning oshishi;
-xom ashyo mahsulotlari narxining barqarorlashuviga milliy va xalqaro
bozorlarning doimiy aralashuvlarining kengayishi;
- atrof muhitni muhofaza qilish bo’yicha davlat va xalqaro talablarni
bajarish, chiqindilarni zararsizlantirish va chiqindi suvlarni neytrallash
jarayonlaning qiyinliligi va qimmatliligi;
- xom ashyo va elektr energiya narxininig tez suratda o’sishi.
Shuni e’tiborga olish lozimki, nodir metallarning noyob fizik-kimyoviy
xossalari tufayli ularning fan va texnikaning ko’p sohalarida keng qo’llanilishiga
olib kelmoqda. Nodir metallarning asosiy vazifasi ulaning yuqori narxi sababli
belgilangan bo’lib, bu ularning davlat ichki va tashqi iqtisodiga ta’siri bilan
aloqadorligidadir. Nodir metallar metallurgiyasi yo’nalishi juda murakkab soha
bo’lib uni egallagan mutaxassisdan nafaqat oltin va kumushni birlamchi xom
ashyodan ajratib olishni, balki ikkilamchi xom ashyodan ajratib olishni, boyitish
jarayonlarini, gidrometallurgiya, pirometallurgiya jaryonlarini chuqur bilishni talab
qiladi.
Oltinning katta qismi (94-96%) rudalardan qazib olinadi, 2,5-3% esa
yo’ldosh usulda boshqa rangli metallarni olish vaqtida qazib olinadi. Biroq
yetakchi kapitalistik davlatlar hisoblangan Kanada va AQSHda bu ko’rsatgich
20-25-30%ni tashkil qiladi.
Oltin qazib olishning tezkor suratda o’sish davri urushdan keyin 1970 yilda
Janubiy Afrika Respublikasi hissasiga to’g’ri keldi, unga asosan 1 yilda JAR
1000,3 t oltin qazib olib, bu butun dunyoda qazib olingan oltinning 80%ni tashkil
qildi. So’nggi yillarda JAR oltin qazib olish hajmi 450-500 t gacha qisqardi.
Shuningdek 2-jahon urushidan so’ng AQSH va Kanadada ham oltin qazib olish
hajmi ancha qisqardi.
Ayni vaqtda oltin qazib olish bo’yicha yiliga 420 tonna atrofida i/ch hajmi
bilan 1-o’rinni Xitoy egallab turibdi, 2-o’rinni Avstraliya, 3- o’rinni Rossiya, 4-
o’rinni AQSH, 5- Kanada, 6- o’rinni Peru, O’zbekiston esa yillik 100 tonna oltin
i/ch. 11 o’rinni egallab turibdi.
So’nggi yillarda jahon miqyosida oltinga bo’lgan talabning oshishi ko’p
miqdorda oltin zahiralarining vujudga kelishiga imkon yaratdi.Jahon iqtisodiyotida
ikkilamchi resurslarning qo’llanilishining tinimsiz o’sishiga olib keldi. Oltin
zaxiralari taxminan quyidagicha taxsimlanadi: 60% davlat g’aznasida(banklarda),
20%-xususiy qo’lda(tuplanishi) va 20% - qimmatbaho buyumlar holatida(zargarlik
va tasviriy ishlanmalar kurinishida) va sanoat mahsulotlari shaklida.
Hozirgi vaqtda oltin metallurgiyasi oldida murakkab tarkibli atalmish
sulfidli, mishyakli, surmali va glinali rudalardan oltin va boshqa metallarni to’liq
ajratib olish yangi rivojlangan usullar evaziga amalga oshirilmoqda. Bo’tanalardan
oltinni sorbsiya usulida ajratib olish keng miqyosida qo’llanilmoqda.
metallarni yo’ldosh usulda qazib olish hajmi yanada kengaymoqda. Oltin ajratib
olishning MDH davlatlarida tarqalishi taxminan quyidagicha ko’rinishga ega:
rudadan 50%, sochma konlardan 40%, yo’ldosh usulda qayta ishlash 10%ni tashkil
qiladi. Ayni vaqtda oltin qazib oluvchi zavodlarning zaxirasi bo’yicha, ruda
tarkibidagi oltin miqdori bo’yicha, ishlab chiqarish hajmi bo’yicha va 1gramm
oltin olish uchun tan narxiga oid ko’rsatgichlar quyidagi jadvalda keltirilgan.
Oltinning eng yaqin xususiyatlarini o‘zida jamlagan, ammo havoda uzoq tursa oksidlanib qorayib qoladigan, ayrim kislotalarda eriydigan kumush ishlabchiqarish va xalq xo‘jaligida ishlatilishi jihatidan oltindan keyingi o‘rinda turadi.
Fan va sanoatda oltin (yuvelir) zargarlik, tish qoplamalari, tibbiyotda,
kosmik laboratoriyada va stansiya qurilmalarida qotishma-metall sifatida, o‘tga
va kislotaga chidamli asbob-uskunalarda ishlatiladi. Oltin va uning qotishmalari
samalyotsozlik va raketasozlikda yuqori sezgirlikka ega elementlarni oksidnashini
oldini olish uchun qo’llaniladigan dastgohlarda ishlatiladi: olovbardosh qotishmalarni payvandlashda, raketasozlikda, reaktiv dvigatellarda, yader reaktorlarida, kosmik kemalarda keng qo’llaniladi. Turli xildagi radio va rentgen dastgohlari ishlab chiqarishda elektronika va elektrotexnikada keng qo’llaniladi.