Mundarija: kirish I. Bob. So’z birikmasining o’ziga xos xususiyatlari



Download 33,2 Kb.
bet1/8
Sana09.07.2022
Hajmi33,2 Kb.
#761505
  1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
Mundarija


Mundarija:
KIRISH
I.Bob. So’z birikmasining o’ziga xos xususiyatlari

    1. Soʻz birikmasi

    2. Lisoniy sintaktik qoliplar.

II.So’z birikmasining nutqiy voqealanishi
2.1. So’z birikmasining sotsial qatlamlar a
2.2. So’z birikmasining badiiy asarda qo’llanilishi.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

KIRISH
SO’Z BIRIKMASI
Odatda, nutqda, gapda so`zlar ma’lum qonun-qoidalar asosida o`zaro ma’no va grammatik jihatdan bog`langan bo`ladi. Masalan, qiziqarli kitob, toqqa chiqmoq, tez o`qimoq. Bunday juftlik bir butunlik hosil qilib, yaxlit, lekin o`z ichida qismlarga bo`linadigan bir butun tushunchani bildiradi. Ikki yoki undan ortiq mustaqil so`z va so`z shakllarning nopredikativ tobe aloqasi asosida birikishidan hosil bo`lgan bog`lama so`z birikmasi deyiladi.
So`z birikmasi mustaqil so`zlarning bog`lanishidan hosil bo`ladi, yordamchi so`zlar (ko`makchilar) o`z oldidagi mustaqil so`z bilan birikmaning bir qismi, a’zosi sanaladi. Masalan, do`stlik haqida suhbatlashmoq, qarsaklar bilan olqishlamoq kabi.
So`z birikmasi tarkibidagi so`zlardan biri hokim, ikkinchi tobe bo`ladi. So`z birikmasi boshqaruv, bitishuv, muvofiqlashuv usullari bilan hosil bo`ladi.
So`z birikmasi frazeologik iboralardan farq qiladi. Frazeologik iboralar so`z kabi til birligi bo`lib, so`z kabi tayyor holda qo`llanib, bir butun holda lug`aviy ma’no ifodalaydi va gapda bitta gap bo`lagi vazifasini bajaradi. So`z birikmasi esa nutq birligi bo`lib, nutq so`zlanib turgan paytda tuziladi va tarkibidagi qismlar, a’zolar boshqa-boshqa gap bo`lagi vazifasini bajaradi.
So`z birikmasini gapdan farqlash lozim. So`z birikmasi tushuncha ifodalab, nominativ (nomlash, atash) vazifasini bajaradi, shuning uchun intonatsion tugallikka ega bo`lmaydi. Gap esa fikr bildirib, kommunikativ (aloqa qilish) va kognitiv (fikr almashish) vazifalarini bajaradi. So`z birikmasi kamida ikki mustaqil so`zdan tuzilsa, gap ba’zan bir so`zdan ham tashkil topishi mumkin.
So`z birikmasi o`zaro teng bog`langan so`zlardan ham farq qiladi. Masalan: Maqsad va marom insonning eng buyuk quvvatidir. (Oz-oz o`rganib dono bo`lur). Bunda maqsad va maarom so`zlari o`zaro teng bog`lanib, gapda uyushiq bo`lak hosil qilib, so`z birikmasi sanalmaydi.
So`z birikmalari quyidagi xususiyatlari asosida tasnif qilinadi:
1. So`z birikmalari qismlarining grammatik tabiatiga ko`ra.
2. So`z birikmalarining tuzilishiga ko`ra.
So`z birikmalari qismlarining grammatik tabiatiga ko`ra tasnif qilinganda, hokim a’zoning qaysi so`z turkumidan ekanligi, tobe a’zoning sintaktik vazifasi asosga olinadi.
So`z birikmalari hokim qismning qaysi so`z turkumidan ekanligiga ko`ra quyidagi turlarga ajratiladi: 1) otli birikma; 2) fe’lli birikma; 3) sifatli birikma; 4) ravishli birikma; 5) modal so`zli birikma.
1. Otli birikma. Bunday birikmaning hokim so`zi vazifasida ot, otlashgan so`zlar keladi va u quyidagi ko`rinishlarga ega bo`ladi:
Hokim qism vazifasida ot keladi: g`ayratli odam, samimiy inson, ezgu niyatli kishi.
Hokim qism sifatida olmosh keladi: bolaning o`zi, Karimaning o`zi.
Hokim so`z sifatida otlashgan sifat keladi: kishilardan eng mardi, qizlarning sarasi.
Hokim qism vazifasida otlashgan son keladi: talabalarning beshtasi, o`quvchilardan biri.
Hokim qism vazifasida otlashgan olmosh keladi: tilaklarning barchasi, kutib oluvchilarning hammasi.
Hokim so`z vazifasida otlashgan sifatdosh keladi: onamlarning aytganlari, bolalarning o`qiyotgani va h.k.
Hokim qism vazifasida otlashgan ravish keladi: ko`p so`zning ozi, ishlarning ko`pi.
Hokim so`z sifatida otlashgan undov so`z keladi: ularning dod-voyi, bolalarning urasi.
Hokim so`z vazifasida otlashgan taqlid so`z keladi: otlarning dupur-dupuri, to`plarning gumbur-gumburi.
Ko`rinadiki, otli so`z birikmasi qismlari bitishuv, muvofiqlashuv va boshqaruv yo`li bilan grammatik aloqaga kirishadi. Otli birikma so`z shakli bilan so`zning (leksemaning) yoki ikki so`z shakllarning bog`lanishidan hosil bo`ladi.
2. Fe’lli birikma. Bunday birikmaning hokim qismi fe’l bilan ifodalanadi: tez ishlamoq, oldinda yurmoq, diqqat bilan tinglamoq, kulib gapirmoq.
Fe’lli birikmaning qismlari o`zaro bitishuv va boshqaruv yo`li bilan bog`lanadi. Fe’lli so`z birikmasi so`z shakl bilan so`zning (leksemaning) o`zaro bog`lanishidan yuzaga keladi.
3. Sifatli birikma. Mazkur birikmada hokim so`z otlashmagan sifat bilan ifodalanadi, birikmaning qismlari boshqaruv yo`li bilan sintaktik munosabatga kirishadi: akasidan kuchli, singlisidan ziyrakroq.
4. Ravishli birikma. Bunday birikmaning hokim so`zi otlashmagan ravish bilan ifodalanadi. Ravishli so`z birikmalarida tobe va hokim qismlar o`zaro boshqaruv yo`li bilan bog`lanadi: raketadan tez, toshbaqadan sekin.
5. Modal so`zli birikma. Bunda modal so`z birikmaning hokim so`zi sifatida keladi. Birikma boshqaruv yo`li bilan tuziladi: bizga kerak, o`quvchilarda bor.
Sifatli, ravishli, modal so`zli birikmalar ham fe’lli birikma singari so`zshakl bilan so`z (leksema)ning o`zaro bog`lashi natijasida hosil qilinadi.


Download 33,2 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish