Mundarija kirish: I bob satxdagi xodisalar

Satx energiyasi va sirt taranglik.
Gibbs bo’yicha, turli fazalar chegarasida vujudga keladigan satx qatlamining qalinligi bir necha molekula diametriga teng miqdorda bo’ladi. Ba’zan bu qatlam bitta molekula qalinligida bo’ladi. Shuning uchun molekulyar qatlam deyiladi. Fazalar chegarasida sodir bo’ladigan satx (chegara) qatlami tarkibi va tuzilishiga bog’liq bo’lgan jarayonlar satx xodisalari deyiladi. Fazalar chegarasining agregat xolatiga qarab, satxlar 2ga bo’linadi: 1) Suyuqlik va gaz (s-g) xamda 2 ta bir-birida aralashmaydigan suyuqlik (s-s) orasidagi xarakatchan satxlar chegarasi; 2) Qattiq jism va gaz (q-g), qattiq jism va suyuqlik (q-s), qattiq jism va qattiq jism (q-q) oralig’idagi chegarada bo’ladigan xarakatsiz satxlar yuzasi. Solishtirma satx ortishi bilan sistema xossasiga fazalar chegarasining ta’siri kuchayadi. Fazaning solishtirma satxi (Ssol) deb, fazalar chegarasidagi umumiy satx maydonini (Sumum), uning xajmi (V) ga bo’lgan nisbatiga aytiladi. 167 V S S умум сол = Gibbsning umumiy energiyasini xam 2 ga bo’lish mumkin; xajmi fazasidagi Gibbs energiyasi (GV) va satxdagi Gibbs energiyasi (GS): G = GV + GS (A) Xajm fazasidagi Gibbs energiyasi sistemaning massasiga, ya’ni xajmiga proportsionaldir: GV = K ⋅V (V) Gibbsning satx energiyasi sistema fazalari chegarasidagi satxga to’g’ri proportsionaldir: GS = σ ⋅ S (S) GS - Gibbsning satx energiyasi, J; σ - proportsionallik koeffentsenti bo’lib, sirt taranglik deb ataladi va J/m2 birlikda o’lchanadi; s S -csatxlar chegarasidagi satx, m2 . Satx qatlamining yuza birligiga to’g’ri keluvchi Gibbs energiyasi sirt taranglik (σ) deyiladi. Sirt taranglik son jixatdancdoimiy temperaturadagi satxlar chegarasini xosil kilish uchun bajarilgan ishga teng. V va S tenglamalarni inobatga olsak, A tenglama quyidagi ko’rinishga o’tadi: K Sсол V G G K V S = + ⋅ = ⋅ + ⋅ σ σ Bu tenglama, Gibbs energiyasining sistemaning xajmi birligiga bo’lgan nisbati olinsa shu sistemaning solishtirma satxini ortishi bilan to’g’ri chiziqli ortadi. Agar solishtirma satx ( Sсол ) kichik qiymatga ega bo’lsa, Gibbsning satxi energiyasini sistemada Gibbsning umumiy energiyasiga nisbatan olmasa xam bo’ladi. Lekin сол S katta bo’lganda Gibbsning satxi energiyasini albatta inobatga olish lozim. Shuni ta’diqlash lozimki tirik organizm, ayniqsa teri satxi, qon tomirlarining devor satxi, shiliq pardalar, xujayra membranalari, eritrotsitlar satxi v. x. Nixoyatda katta satxlar chegarasiga ega. Masalan, katta odam terisining satxi 1,5-1,6 m2 , bittagina jigardagi tomirlar devorining satxi 400 m2 , skeletning satxi esa 2 ming km2 ekan. Buni qayta-qayta eslatishish sababi, organizmdagi ko’pgina biokimyoviy jarayonlar biologik membranalar satxida sodir bo’ladi. Shunday ekan, satx xodisalari bo’y sinadigan qonuniyatlarni tibbiyot xodimlari, ayniqsa dorishunoslar yaxshi bilishi lozim. Birinchi galda satxlar chegarasidagi molekulalar, ionlar atomlar faza ichidagi (xajmdagi) zarrachalardan farq qilishini doim xis qilishimiz lozim. Masalan, o’zining bug’i bilan muvozanatda turgan suyuqlikni olsak, suyuqlik ichidagi molekulalar xar tomondan o’ziga o’xshagan molekulalar bilan o’ralgan tasir kuchlari xam bir xil. Satxlar (fazalar) chegarasidagi molekulalarni olsak, ularga suyuqlik ichidagi biomolekulyar bir kuch bilan, xavo (gazsimon) fazasi tomondan ta’sir 168 qilayotgan kuchlar boshqacha kuch bilan ta’sir qiladi. Natijada fazalar orasida satx qatlami va undagi satxi Gibbs energiyasi vujudga keladi.
Bu satxlar chegarasi yuqorida aytilgandek, turli satxlarda bo’lishi mumkin.