2.1.Sath haqida tushuncha
Sath deb texnologik apparatning ishchi muhit – suyuqlik yoki sochiluvchan jismlar bilan to‘ldirilish balandligiga aytiladi. Ishchi muhit sathi texnologik parametr hisoblanib, u haqdagi axborot texnologik apparatning ish rejimini nazorat qilish uchun, ayrim hollarda esa ishlab chiqarish jarayonini boshqarish uchun zarur hisoblanadi. Sath o‘lchash vositalari sath o‘lchagichlar deb ataladi. Suyuqlik va sochiluvchan moddalar sathini o‘lchash texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Sathni o‘lchash moddaning idishdagi miqdorini aniqlash va texnologik jarayonda ishtirok etayotgan ishlab chiqarish uskunasida sath holatini nazorat qilishdan iborat. Ishlash xarakteri jihatidan sathni o‘lchagichlar uzluksiz va uzlukli (releli) bo‘ladi. Releli sath o‘lchagichlar moddaning sathi ma’lum balandlikka etganda ishlay boshlaydi, ular signalizatsiya maqsadida ishlatiladi va sath signalizatori deyiladi. Bu asboblar ishlash prinsipi va tuzilishi jihatidan bir biridan farq qiladi. Masalan, suyuqlik sathni o‘lchashga mo‘ljallangan asboblarning ko‘pi sochiluvchan moddalar sathini o‘lchash uchun yaroqsiz, usti ochiq (atmosfera bosimi) idishlarda ishlatiladigan asboblar esa yuqori bosimda ishlaydigan idishlar uchun yaroqsizdir va hokazo. Sathni nazorat qilish asboblari shkalali va shkalasiz bo‘ladi. SHkalasiz asboblar, odatda, ikkilamchi asboblar bilan birga ishlaydi yoki sathning chegarasi haqida mustaqil signal beradi.2.1– jadvalda o‘lchash diapazoniga ko‘ra sath o‘lchagichlar keltirilgan.
2.1 – jadval O‘lchash diapazoniga ko‘ra sath o‘lchagichlar
Diapazon
O‘lchash chegarasi
Qo‘llanish sohasi
Tor
0 – 450 mm
Avtomatik tartibga solish tizimlarida
Keng
0.5 – 20 m
Tovarlarni hisobga olish operatsiyalarini o‘tkazish uchun
O‘lchanadigan muhitning xarakteri va ishlash prinsipiga ko‘ra sathni o‘lchash asboblari quyidagi guruhlarga bo‘linadi: vizual; qalqovichli; gidrostatik; elektrik (sig‘imli, aktiv qarashliklarning o‘zgarishiga muvofiq va induktivli); radioizotopli; ultratovushli; radioto‘lqinli; termokonduktometrli; vaznli va boshqalar. Shularning ayrimlari bilan tanishib chiqamiz. Ishlab chiqarish jarayonida sathni roslash va reglament keltirilgan optimal qiymatda ushlab turish muhim ahamiyat kasb etadi. Sath asosan aralashtirgichlarda, pechlarda, rezervuarlar kabi boshqarish ob`ektlarida ko`proq rostlash talab qilinadi. Sathni rostlash uchun eng avvalo sathni o`lchovchi datchiklar bilan tanishishimiz kerak bo`ladi. Aralashtirish jarayoni ishlab chiqarishda reaktsiya ketadigan holatlarda asosan ko`p ishlatiladi. Bunda ikki va undan ortiq kirish maxsulotlarni bitta apparatda aralashtirib ularni ma`lum balandlikda ushlab turish, ishlab chiqaradigan maxsulotning sifati va soni oshadi. Sathni ushlab turish har jihatdan umumiy sistemani turg’unligiga ta`sir etadi. Sath masalan rezervuarlarda sathni ma`lum qiymatdan oshmasligi va ma`lum qimatdan pasaymasligi kerak. Bunining uchun signalizasiya va blakirovka qiymatlari beriladi. Agar sistemada sath oshib ketsa unga keladigan manba klapni yopiladi, aks holda ochilish ro`y beradi.
Suyuqlik va sochiluvchan moddalar sathini o’lchash sanoat texnologik jarayonlarini avtomatlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Sathni o’lchash moddaning sig’imdagi miqdorini aniqlash va texnologik jarayondagi ishlab chiqarish uskunasida sath holatini nazorat qilishdan iborat.Ishlash tavsifi jihatidan sath o’lchagichlar uzluksiz va uzlukli (releli) bo’ladi.Releli sath o’lchagichlar modda muayyan sathga erishganda ishlay boshlaydi, bu asboblar signalizatsiya maqsadida ishlatiladi va sath signalizatorlari deyiladi.
Sath o’lchagichlar ishlash prinsipi va o’zining tuzilishi jihatidan bir-birlaridan farq qiladi. Sath o’lchagichlarning xilma-xilligi sig’im chegaralarining ko’pligi, ishlatish sharoitlarining har xilligi va o’lchanayotgan moddalarning turlicha fizika kimyoviy xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Masalan, suyuqlik sathini o’lchashga mo’ljallangan ko’pgina asboblar sochiluvchan moddalar sathini o’lchash uchun yaroqsiz, usti ochiq sig’imlarda ishlatiladigan asboblar esa yuqori bosimda ishlaydigan sig’imlar uchun yaroqsizdir.
Sathni nazorat qilish asbobi to’zilishi bo’yicha shkalali va shkalasizlarga bo’linadi. Bu asboblar, odatda, ikkilamchi asboblar bilan birga ishlaydi yoki sathning chegarasi haqida mustaqil signal beradi. Ishlash prinsipiga ko’ra sathni o’lchaydigan asboblar quyidagi guruhlarga bo’linadi: ko’rsatish oynasi; qalqovichli; gidrostatik; elektrik; radioizotopli; ultratovushli; vaznli va boshqalar.
Kimyo, issiqlik elektr stantsiyalari va oziq-ovqat sanoatida bu sath o’lchagichlar bir qator talablarni qanoatlantirmaydi.Bunga sabab ko’pchilik ishlab chiqarish uskunalarining yuqori bosim va haroratlarda ishlashi hamda nazorat qilayotgan moddalarning xususiy xossalaridir (tajovuzkor, zararlilik, o’ta qovushqoqlik va hokazo).Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda turli talablarga muvofiq suyuqlik sathini o’lchashning turli usullari ishlatiladi. Agar ko’rsatishlarni masofaga uzatish kerak bo’lmasa, suyuqlik sathi talab qilingan aniqlik bilan ko’rsatish oynalari yoki ko’rsatuvchi difmanometr - sath o’lchagichlar yordamida o’lchanishi mumkin. Ko’rsatish oynasi orqali sathni o’lchash tutash idishlar prinsipiga asoslangan. Ko’rsatish oynasining materiali va birikma to’zilishi sathni nazorat qilish kerak bo’lgan suyuqlikning bosim va 300 haroratga mo’ljallangan.
