Mundarija kirish I. Bob. Movarounnahr atamasi, shayboniylar va ashtarxoniylar davrida madaniy hayot

1.3 Ashtarxoniylar davrida Ilm-fan va madaniyat, Me'morchilik. O'tgan davrlarda bo'lgani kabi Ashtarxoniylar davrida ham ko'p tarmoqli ilm-fan me'morchilik va amaliy san'at, madaniyat taraqqiyoti davom etdi. Bu davrdagi ijtimoiy-falsafiy fanlar ilgari asrlar an'analari asosida taraqqiy etib, bir qator davrga mos yo'nalishlar ham paydo bo'ldi. Zamonaviy tadqiqotchilar bu davrdagi ijtimoiy-falsafiy fanlar rivoji ayniqsa adabiyot, tarixnavislik, falsafiy-huquqiy hamda ijtimoiy-huquqiy yo'nalishlarida ayniqsa sezilarli bo'lganligini ta'kidlaydilar.
Bu davrda o'rta asrlardagi an'anaviy tarixnavislik davom ettirilib ko'pgina tarixiy adabiyotlar yaratildi. Chunonchi, Maxbud ibn Valining XVI-asr oxiri XVII-asr boshlaridagi Xuroson va Movarounnahr tarixiga oid “Bahr al-asror” asari, Muxammad Yusuf Munshiyning Balx hokimi Muqimxonga atab yozilgan “Tarixi Muqimxoniy” asari, Xoja Samandar Termiziyning “Dastur al mulk” badiiy-tarixiy asari, Mir Muhammad Amin Buxoriyning “Ubaydullanoma”, Muhammad Vafo Karmanagiyning “Tuhfat ul- xoniy”, Abduraxmon Tole'ning “Tarixi Abulfayzxon” kabi tarixiy asarlarini aytib o'tish lozim.⁷ Bu asarlarning aksariyatida Xon hokimiyatini uning shaxsini ulug'lash bilan birga o'sha davr jamiyatidagi inqirozli holatlar siyosiy tarqoqlik va o'zaro urushlar natijasi ekanligi to'g'ri anglanib, bunday holatlarga bahram berishning asosiy chorasi hokimiyatni markazlashtirish hamda uni adolatli boshqarishdir, degan fikrlar ham ilgari surilgan. Shuningdek ushbu tarixiy asarlarda musulmon olamida keng tarqalgan afsonalar, rivoyatlar, she'riy hamda nasriy shakldagi hikmatli so'zlar, Kur'on oyatlari hamda diniy kitoblardan parchalar , tarixiy voqealikka o'ta mahorat bilan birlashtirib yuborilgan. Bu holat ashtarxoniylar davri tarixshunosligida ham o'rta asr an'anlari davom ettirilganligini berlgisidir. XVII-asr O'rta Osiyodagi ijtimoiy-falsafiy fikrlarning yirik vakillaridan biri Ibn Muhammmadjon Yusuf al-Qorabog'iydir (1563- 1647y) Kavkazning Qorabog' qishlog'ida (Ozarbayjon) tavallud topgan ushbu alloma avval Shirvon, Sheroz, keyin esa Samarqandda ijod etib Buxoroda vafot etgan. Falsafiy yo'nalishda ijod qilgan Qorabog'iy tibbiyot, astronomiya kabi tabiiy fanlarni yaxshi bilishi bilan birga she'rlar ham yozib turgan. Qorabog'iy butun dunyoni yagona tanaga o'xshatib, uning a'zolari qonuniy bir-biriga bog'liqligini ta'kidlab shunday yozadi: “olam yagona vujud hisoblanadi va barcha mavjud narsalar, mavjudot uning a'zolari hisoblanadi”. XVII-asr O'rta Osiyodagi mutaffakkirlardan yana biri Muhammad Sharif ibn Muhammad al-Buxoriy bo'lib, u al-Mavliyoviy taxallusi bilan ham ma'lumdir. Al-Buxoriyning ijodi faqat falsafiy qarashlar bilan chegaralanib qolmay, tarix, she'riyat, huquq, tilshunoslik kabilarni ham qamrab oladi. Mutaffakirning bizga qadar yigirmaga yaqin asarlari yetib kelgan bo'lib, bu asarlarda asosiy e'tibor o'rta asrlarda keng tarqalgan ruhlar va insonning ruhiy kuchlariga qaratilgan. Muhammad al-Buxoriy o'zigacha bo'lgan mutaffakirlardan farq qilgan holda ruhning to'rt ko'rinishini ajratadi. Bular tabiiy, o'simlik, xayvonot va insoniyat ruhlaridir.
Ashtarxoniylar davlatida adabiyot ayniqsa Subxonqulixon davrida
ancha ravnaq topdi. Bu davrda ijod qilgan shoirlar orasida Turdi Farog'iy faoliyatini alohida ta'kidlash lozim. O'zbeklarning yuz urug'idan bo'lgan bu shoir Abdulazizxon davrida katta nufuzga ega bo'lib, saroy doiralariga yaqin bo'lgan. Turdi Farog'iyning bizga qadar to'rt yuz misradan ortiq she'rlari yetib kelgan bo'lib, ularda oddiy mehnatkash xalq ahvoliga achinish, amaldorlar zulmini qoralash, o'zaro tinch-totuvlik va ahillikka chaqirish g'oyalari ustunlik qiladi. XVII-XVIII asrlarda Buxoroda to'rtta yirik tazkira yartiladi. Bular-Mutribiyning “Tazkirat ash-shuaro”, Maliho Samarqandiyning “Muzakkir al-asxob”, Mulla Sodiq Samarqandiyning “Riyoz ash-shuaro”, Nurmuhammad Nasafiyning “Masxan an-musannifin”, tazkiralaridir. Birgina Mutribiyning tazkirasida uch yuz yigirmadan ziyod shoirlar haqida ma'lumotlar bor. Bu davrda Sayido Nasafiy Qarshida tikuvchilik qilib, ijod qilgan bo'lsa, Samarqandlik ijodkorlar G'ofur Samarqandiy attorlik, Masiho temirchilik, Manzur Samarqandiy kosiblik, Fitrat Samarqandiy zardo'zlik bilan shug'ullanganlar. Shuningdek XVII-XVIII asrlar Xivada yashab ijod etgan Abulg'ozi Baxodurxon, Nurmuhammad G'arib Andalib, Pahlavon Ravnaq, Muhammad Niyoz Nishotiylarni, Qo'konda yashab ijod etgan Boborahim Mashrab , Xo'ja Nazar o'gli Huvaydo , Mulla SHermuhammad Akmal kabi ijodkorlarni sanab o'tish mumkin.⁸
Bu davrda tabiiy fanlar ravnaqi uchun ham ko'pgina ishlar ham amalga oshirilgan. Xususan, Xon Ulum taxallusi bilan ma'lum bo'lgan Qozi Muhammad Akbarxon Eron allomasi Bahovuddin Omiyaiyning “Xulosat al- Xisob” (“Arfimetikaning mohiyati”) kitobiga izohlar yozgan. Bir qator matematik asarlar merosni taqsimlash masalalariga qaratilgan bo'lib, Tursun al-Zominiyning “Turfa - yi amir” (“Amirga hadyalar”), Muhammad Amin as-Chaxoryokining “Masoili adadiya” (“Arfimetikaning qo'llanishi”), “Risola fil-vasiyat” (“Vasiyat haqida risola “), Al-Badiiy al -Xisoriyning asarlari shular jumlasidandir. Shuningdek Mirza Badi Devon “Majma al- arkan” asarining kattagina qismi matematikaga bag'ishlangan. Bu davrda me'morchilikning ham o'ziga xos yo'nalishlarda rivojlanganligini kuzatish mukin. XVII-XVIII asrlarga kelib, mahobatli me'morchilikda mintaqaviy me'morchilik maktablari Xorazm, Movarounnahr, Farg'ona, Toshkent kabilarning o'ziga xos hususiyatlari kuzatiladi. Bu davrda Buxoro , Xiva, Samarqand, Toshkent, Shahrisabz, Termiz kabi ko'plab shaharlar o'rta asrlar an'anavii tuzilish shakllarini saqlab qoladi. Mamlakatning barcha hududlarida ko'plab masjid va madrasalar, bozorlar, xonaqolar, karvonsaroylar, rabotlar, hammomlar, sardobalar va boshqa me'moriy inshootlar barpo etiladi.
Me'moriy inshootlar orasida Buxoroda Abdulazizxon tomonidan bunyod etilgan madrasani alohida ta'kidlab o'tish lozim. Undagi marmar taxtachalar, qimmatbaho koshin bezaklar, nafis, ganchlik gumbazlar, ushbu davr me'morchiligida ham yetakchi an'analar saqlanib qolganligidan dalolat beradi. Shuningdek Buxoroda Ubaydullaxon tomonidan madrasa va masjit, Boqi Muhammadxon tomonidan masjit, Subxonqulixon tomonidan kasalxona (Darush-shifo), Nodir Devonbegi tomonidan masjid va madrasadan iborat me'moriy majmua-Labi Hovuz kabilar bunyod etilgan.
Bu davra Samarqandda ham ko'plari hozirgi kungacha saqlanib qolgan me'moriy inshootlar barpo etilgan. Xususan, Samarqanddagi yirik mulkdorlardan biri bo'lgan Yаlangto'shbiyning Registon maydonida bunyod etgan ikkita yirik madrasasi diqqatga molikdir. Bu inshootlardan biri Ulug'bek madrasasi ro'parasidagi Sherdor madrasasi bo'lib, ular tuzilishi jihatidan bir-biriga o'xshab ketadi. Madrasaning nomlanishi uning peshtoqiga tasvirlangan ikkita sher tasviri bilan bog'lik bo'lib, ushbu madrasaning naqsh va bezaklarida qadimgi Sharq me'morchilik an'analari davom etganligi ko'zatiladi. Yаlangto'shbiy tomonidan qurilgan ikkinchi inshoot Tillakori madrasasi ham ashtarxoniylar davridagi me'morchilikning nodir namunalaridan hisoblanadi. Bu madrasa bezatilishida juda ko'p oltin ishlatilganligi bois ham “Tillakori” (“oltin qadalgan”)deb nomlangan. U o'z vaqtida juma masjidi vazifasini ham bajargan. Yаlangto'shbiy qurdirgan ushbu ikkita inshoot Samarqanddagi Registon maydonining yaxlit me'moriy ansabli bo'lib shakllanadi.⁹ Shuningdek, bu davrda Samarqand atrofida Nazr devonbegi madrasasi, Xo'ja Ahror qabri oldida madrasa, shahardagi Qozi Soqiy madrasasi, Samarqand va Buxoro yo'lida ko'plab sardobalar bunyod etiladi. Bundan tashqari ashtarxoniylar davrida Balxda Nodirmuhammadxon, Subxonqulixon madrasalari , Balx atrofida qator chorbog'lar saroylari bilan, Balx arkidagi imoratlar, Jome' masjidi, Hazrati Ali mozoridagi gumbaz, Xivadagi Arab Muhammadxon, Xo'jamberdi Sherg'oziyxon madrasalari, Buxoroda Poyandaviy otaliq masjidi, Shodimbek madrasasi, Bozori go'sfand madrasasi, Qarshida Shermuhammadbiy va Xo'ja Kurboniy madrasalari, Shahrisabz atrofida Xo'ja Ilm kon me'moriy majmuasi kabi ko'plab inshootlar bunyod etiladi. Ushbu inshootlar bu davrda mamlakatda mavjud bo'lgan o'zaro urushlar va murakkab siyosiy vaziyatga qaramasdan Movarounnahr me'morchiligida azaliy an'analar davom etgaligidan dalolat beradi. Shunday qilib, O'zbekiston tarixidagi Ashtarxoniylar davri (1601-1736) boshboshdoklik, o'zaro kurashlar, mahalliy hokimlarning markazga bo'ysunmasligi davri bo'lib, Tashqi aloqalar asosan qo'shni hududlar bilan cheklanib qolib, mamlakat jahon texnikaviy taraqqiyotida ro'y berayotgan ko'pgina yangiliklardan chetda qoldi shunga qaramasdan madaniy xayotning ba'zi sohalarida (me'morchilik, tarixnavislik, adabiy muhit, islom huquki) taraqqiyot jarayonlari kuzatiladi.