Mundarija: kirish I. Bob. Asosiy makroiqtisodiy ko`rsatkichlar va ularni xisoblash

1.2. YAIMni daromadlar(taqsimot usuli) bo`yicha xisoblash. Milliy xisobchilik tizimidagi boshqa ko`rsatkichlar.

YAIMni daromadlar bo`yicha aniqlashda yakuniy maxsulotni ishlab chiqarish jarayonida rezident-ishlab chikarish birliklari tomonidan, qo`shilgan qiymatlar xisobidan, to`langan dastlabki daromadlar qo`shib chiqiladi.

YAMMni daromadlari yigindisi ko`rinishida xisoblashda asosan quyidagi ko`rsatkichlardan foydalaniladi:
-sof bilvostia soliqlar (Tn) – bilvosita soliqlar(qo`shilgan qiymat solig‘i, aktsizlar, bojxona bojlari) va subsidiyalar xajmlari o`rtasidagi farq;
- yollanma ishchilarning ish haqlari (W) - xususiy va davlat kompaniyalarining yollanma ishchilarga xisoblagan barcha turdagi mexnat xaki to`lovlarining nominal mikdori plyus ish beruvchilar tomonidan ish xaki fondiga nisbatan xisoblanib to`lanadigan ijtimoiy sugurta ajratmalari. O`zbekiston Respublikasida bu ajratma normasi 2019 yilda ish xaki fondiga nisbatan 31% bo`lgan bo`lsa. 2020 yildan boshlab 25 % qilib belgilandi
- Korporatsiyalarning yalpi foydasi + nokorporativ korxonalar daromadi (R).
Nokorporativ korxonalar- kichik xajmdagi, uy xo`jaliklariga tegishli korxonalar bo`lib ularda korxona foydasi va korxona egasining ish xaki elementlari o`zaro ko`shilib ketgan bo`ladi. Bu xolat aralash daromad atamasini ko`llashga sabab bo`ladi.
R= Korporatsiyalarning sof foydasi (R<sub>1</sub> ) + nokorporativ korxonalar sof daromadlari(R<sub>2</sub>) +amortizatsiya (A);
YAIMni daromadlar ko`rinishida yalpi qo`shilgan qiymatni ko`rsatilgan uch guruxga bo`lib topish mumkin:
YAIM = Tn + W+R
Olingan dastlabki daromadlar qayta taqsimlanishi natijasida dividend, renta, to`g‘ridan to`gri xorijiy investitsiyalardan olingan reinvestitsiya ko`rinishidagi daromadlar paydo bo`ladi.
SHuningdek, YAIMni daromadlar ko`rinishida aniqlashda, iqtisodiy nazariyada, daromadlarni quyidagi komponentlarga bo`lish ko`zda tutiladi:
-amortizatsiya (A);
- bilvostia soliklar (T)
-yollanma ishchilarning ish xaklari (W)
- ijara xaki to`lovi va renta ko`rinishidagi daromadlar(R1);
- kapital uchun olingan foiz daromadlari (R2);
-mulkdan keladigan daromad (nokorporativ korxonalar daromadi) (R1);
-korporatsiya foydasi (R2).
Korporatsiyalar foydasi o`z navbatida kuyidagilarga bo`linadi:
a) korporatsiyasi foydasidan to`lanadigan soliklar (R1.1);
b) xissadorlar o`rtasida taksimlanadigan dividendlar(R1.2);
v) korporatsiyaning taksimlanmagan foydasi(R1.3).
Keltirilgan yondoshvuga ko`ra:
YAIM (Y) = A + T + W + R1 + R2 + R1 + R2
Xarajatlar va daromadlar ko`rinishida xisoblab topilgan YAIM xajmi o`zaro mos keladi. CHunki milliy iqtisodiyot doirasida bir sub`ekt tomonidan qilingan xar qanday xarajat ikkinchi sub`ekt uchun daromad bo`lib tushadi.Milliy xisobchilik tizimidagi boshqa ko`rsatkichlar.Milliy xisobchilik tizimiga ko`ra milliy iqtisodiyot rivojlanishini taxlil etish uchun YAIM ko`rsatkichidan boshqa yana bir kator ko`rsatkichlardan foydalaniladi. Bu ko`rsatkichlar jumlasiga YAlpi milliy daromad (YAMD) ko`rsatkichi xam kiradi. Bu ko`rsatkich MXTning oldingi ko`rinishida xisoblangan YAlpi milliy maxsulot (YAMM) ko`rsatkichi bilan moxiyatan bir xil.
YAMD - mamlakat rezidentlari tomonidan, mamlakatda va mamlakat tashkarisida, ishlab chikarishda ishtirok etish va mulkdan olgan boshlang‘ich daromadlari yigindisidir.
YAIM va YAMD ko`rsatkichlari o`rtasidagi farqni quyidagi formula ko`rinishida tasavvur etish mumkin:
YAMD = YAIM + mamlakat rezidentlari tomonidan xorijdan olingan daromadlari - norezidentlarning mamlakatdan xorijga jo`natgan daromadlari.
YAIMva YAMD ning printsipal farklari shundaki ulardan birinchisi mamlakat rezidentlri tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy tovarlar va xizmatlar okimini o`lchasa, ikkinchisi ular olgan boshlangich daromadlarni o`lchaydi.
Sof ichki maxsulot (SIM) va Sof milliy daromad (SMD) ko`rsatkichlari YAIM va YAMD ko`rsatkichlaridan amortizatsiya (iste`mol qilingan asosiy kapital) summasi miqdoriga farq qiladi.
SIM = YAIM - A
SMD = YAMD - A
Makroiktisodiy taxlilda shuningdek MXTga kirmagan SHaxsiy daromad (SHD) ko`rsatkichi xam qo`laniladi.
SHD = SMD –[ ISA (Ijtimoiy sugurta ajratmalari) + T (bilvosita soliqlar) + (R1.1) korporatsiya foydasiga soliqlar) + R1.3 (Korporatsiya-larning taksimlanmagan foydasi + biznesning foiz daromadlari ] + transfert to`lovlari (TR) + foizlar ko`rinishida olingan shaxsiy daromad
Foizlar ko`rinishida axoli olgan daromadga davlat qarzlari bo`yicha olingan foiz daromadlari xam kiritiladi.
SHaxsiy daromaddan axoli to`laydigan daromad solig‘i, mulk solig‘i va ayrim nosolik to`lovlarini ayirib tashlab shaxsiy tasarrufdagi daromad (SHTD) ko`rsatkichi topiladi.
SHTD uy xo`jaliklari tomonidan iste`mol (C) va jamgarish (S) uchun ishlatiladi.
SHTD =C + S

Makroiktisodiy taxlilda uy xo`jaliklarining SHTD va YAlpi milliy tasarrufdagi daromad (YAMTD) ko`rsatkichlari o`zaro farqlanadi.

YAMTD= YAMD + Xorijdan olingan sof transfertlar
Xorijdan olingan sof transfertlar = Mamlakat tashqarisidan olingan transfertlar – Mamlakatdan tashqariga berilgan transfertlar)
Yalpi milliy tasarrufidagi daromad yakuniy iste`mol va milliy jamg‘arish uchun ishlatiladi.
YAMTD= YAkuniy iste`mol +Milliy jamg‘armalar
YAkuniy iste`mol uy xo`jaliklarining iste`mol xarajatlaridan tashkari xukumatning iste`molga xarajatlarini xam o`z ichiga oladi.
2020-yil yanvar-mart oylarida O`zbekiston Respublikasi yalpi ichki mahsuloti (YaIM) hajmi joriy narxlarda 110 517,8 mlrd. so`mni tashkil etdi va 2019-yilning1 yanvar-marti bilan taqqoslaganda 4,1 % ga o`sdi. YaIM deflyator indeksi 2019-yil yanvar-martdagi narxlarga nisbatan 114,1 % ni tashkil etdi.
2020-yil yanvar-mart oylari yakunlariga ko'ra, YaIM tarkibida tovarlar ishlab chiqarishda 55 729,1 mlrd. so'm, xizmatlar ko'rsatish sohasida – 44 172,0 mlrd. so'm miqdorida yalpi qo'shilgan qiymat yaratildi, mahsulotlarga sof soliqlar esa 10 616,7 mlrd. so'mni tashkil etdi.